Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

1 0 -§ . B O SH Q A TURDAGI DATCHIKLAR
B osim datchiklari.
A m ald a sh u n d ay h o latlar b o 'lad ik i, o ‘lch an a y o tg an kattalikni 
darh o l elek tr kattaliklariga aylantirish 
m u m k in em as. 
B unday 
h olatlard a ikki k arra aylanuvchi d atch ik lar q o ‘llaniladi. B irinchi 
aylantirishni am alga oshiruvchi datch ik e le m e n ti sezgir elem e n t 
deyiladi; ikkinchi aylantirishni am alga oshiruvchi d a tc h ik elem e n ti 
yuqorida k o 'rib o 'tilg a n d atch ik lam in g biridir.
Ikki m arta aylantim vchi datchiklarga b osim d atch ig in i m isol qilib 
keltirish m u m k in . U suyuqlik yoki gaz bosim ini elek tr kattalikka 
aylantiradi. B unday datch ik n in g sezgir elem e n ti m u h itn in g bosim ini 
siljishiga aylan tirad i va u siljish datchigi orq ali o 'lc h a n a d i. Sezgir 
e le m e n tla r sifatida, o d a td a , m em b ran a va silfonlar ishlatiladi.
13-rasm.Bosim
datchigi: a ) m e m b ran ali; b ) gaz u c h u n silfon; 
d ) suyuqlik u c h u n silfon.
M em b ra n a tipidagi datch ik n in g tuzilishi 1 3a-rasm da k o 'rsatilg an . 
T rubali o 'tk a z g ic h oxirida y upqa plastin k a m a h k am lan a d i. 
Bu 
plastinka m e m b ra n a d eb ataladi. Suyuqlik yoki gaz bosim i t a ’sirida 
m em b ra n a m arkazi egiladi va p o ten sio m etr surilm asini siljitadi, bu 
siljitish n atijasida datch ik n in g chiqish qarshiligi o ‘zgaradi.
S ilfon tipidagi d atch ik elastik m ateria ld a n tayyorlangan yupqa 
devorli b u rm a (kofrirlangan) tru b k ad a n iborat b o 'lib , u n in g b ir ch eti 
p o ten sio m etr surilm asi bilan m ah k am biriktirib q o 'y ilad i. (1 3 d -rasm ). 
G a z bosim i t a ’sirida silfon c h o 'z ila d i va p o te n sio m e tr surilm asini
92

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
siljitadi.
S h u n in g d ek , 
boshqa 
konstruksiyadagi 
silfonli 
d a tc h ik h am
m avjud b o ‘lib, u kovak idish ichiga o ‘rnatilgan silfo n d an iborat.
R bosim li suyuqlik idish ichiga kiradi va silfonni siqadi, silfon esa 
p o te n sio m e tr surilm asini siljitadi.
Suyuqlik b o sim ining kuchi bu silfonda quyidagi fo rm u la orqali 
aniqlanadi:
V = , M $
+ A ' f
+ * л
(23)
bu yerda, m —silfondagi suyuqlikning massasi;
I —p o te n sio m e tr surilm asining siljishi;
Д , г
—ishqalanish koeffitsiyenti;
Rs—silfonning elastiklik koeffitsiyenti; Ss -silfo n sathi.
C hiziqli te z la n ish la r 
datch ik lari
(akselero-m etrlar).
C hiziqli tezla n ish lar 
d atch ik lari
chiziqli tezla n ish larn i elek tr kattalikka 
aylantirish 
u c h u n
m o'ljallan g an .
B unday 
d atch ik k a 
m isol 
qilib 
akselerom etrni 
k o 'rsa tish
m um kin. 
U n d a tezlanish kuchga ay lantiriladi, 
bu kuch (kuchlanish) esa pezoelektrik 
d atch ik orqali o ‘lch an ad i. 
(14-rasm).
P ezoelektrik 
d a tc h ik
asosga 
yopishtiriladi, uning ustiga esa tok 
o ‘tkazuvchi yelim y o rd a m id a sezgir 
elem en t yopishtiriladi.
P ezoelektrik 
d atch ik n in g
kvars 
plastinkasi 
tekisligiga
p erp en d ik u lar b o ‘lgan O X o ‘q ak selom etrning sezgirlik o ‘qi deyiladi.
O byekt O X o ‘q b o ‘yicha a tezlanish b ilan h a rak atlan g a n d a 
obyektda o 'rn a tilg a n ak selerom etrning sezgir e le m e n ti tezlanishga 
q a ram a-q a rsh i to m o n g a y o ‘nalgan inersiya kuchi t a ’sir qiladi. Bu 
k u ch quyidagi form ula b o ‘yicha aniqlanadi:
14-rasm.
9 3

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
Fu
=
tna
(24)
bu yerda, m —sezgir elem e n t massasi.
S ezgir elem en tg a R o g ‘irlik kuchi h am t a ’sir etad i. K o ‘rib 
chiqilayotgan hoi u c h u n bu (f va R ) k u ch lar yo‘n alish b o ‘y ich a m os 
tu sh ad i va natijaviy kuch quyidagicha:
F = Fu + P = m{a + q ) ,
(25)
bu yerda, q - o g ‘irlik kuchi tezlanishi.
0
‘zg aruvchan kuch t a ’sirida pezoelektrik d a tc h ik chiqishida 
k uchlanish yuzaga keladi.
, 2 6 >
a m
a m
bu yerda, a —pezo m o d u l;
S d—d a tc h ik sig‘im i;
S m - m o n ta j sig‘imi;
К uzatish koeffitsiyenti, obyekt ning haqiqiy tezla n ish i va o g ‘irlik 
kuchi tezlan ish i d orasidagi vektor ayirm asiga te n g b o ‘lgan, faraziy 
tezlanish. B u ndan xulosa qilish m um kinki, a k se le ro m etr obyekt ning 
haqiqiy tezligini em as, balki faraziy tezligini o ‘lchaydi.