Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Avtomatning o ‘zi nima? 
A gar e ’tib o r bersak, h a r b ir kishi atrofini 
a v to m atlar o ‘rab olganini ko‘ram iz: uni avtom at b udilnik uyg‘otadi. 
V annaga suvni, av to m atik nasos stansiyasi yuboradi. Issiq suvning 
h aro ratin i m axsus avtom at boshqaradi. N o n u sh tag a yangi o ziq - 
o vqatlarni xolodilnik av tom atda saqlanadi, n o n n i h am zavod avtom at 
yopib beradi. U c h in c h i qavatdan b irin ch i qavatga lift av to m at olib tu - 
shadi. Ishga ketayotganingizda yo‘lni svetofor av to m at boshqarib 
tu rad i. Bu kabi turli xil av to m atlarn i ko‘plab sanab o ‘tish m um kin.
X ullas, avtom atlarsiz yashash va ishlash m u m k in em as. A vto- 
m atlarsiz kosm osga ra k etalar k o ‘tarila olm agan, sam o ly o tla r u ch a ol- 
m ag an , o g ‘ir yukli p oezdlar m inglab k ilo m e tr y o 'ln i bosib o ‘ta o lm a ­
gan, yuksak m etallurgiya zavodlari va kim yo k o m b in atla ri, elektro- 
stansiyalar, sh ax tala r ishlay olm agan b o i u r edi.
N im aga asosan avtom atik qurilm alar shunday katta qudratga ega va 
h am m a yoqda o ‘z o ‘rnini topm oqda degan savol tu g ‘ilishi tabiiy.
A vtom at q an d ay q ism lardan tashkil topgan?
Birinchisi, sczgi organlari. 
Bu elem e n tlarn i tex n ik ad a d atch ik lar 
deb ataladi. D a tc h ik la r u yoki bu obyektdan fizik yoki kim yoviy 
o ‘zgarishlarni qabul qilib olib, uni av to m atik q urilm aga uzatadi. 
D a tc h ik stan o k d a ishlov berilgan d etalni paypaslab k o ‘rib, detal tay - 
yor b o ‘lsa, stan o k n i t o ‘xtatadi. D a tc h ik fo to elem en t daryo va d e n - 
gizlarda q o ro n g ‘ulik tushib qolganda, xavfli jo y larn i belgilash va ke- 
m alar y u ra oladigan 
y o in i 
aniqlash 
u c h u n
langarga 
bog‘lab 
q o ‘yiladigan suzgich (baken)ni yoritadi. D atch ik m ikrofon signal beril- 
ishi bilan yong‘in deposining darvozasini ochadi. D atch ik indikator 
shaxtalardagi zararli gaz m o ‘ljaldagi m iqdordan oshib ketganda xavf 
haqida signal beradi. A yrim datchiklar bosim ni aniqlaydi, boshqalari 
esa m exanizm og‘irlik m arkazi yo‘nalishini tekshirib tu rad i. A m alda 
qayerda m exanizm lar ishlasa va aniq axborotlar olish m um kin b o ‘lsa, 
shu yerda datchiklarni q o ‘llash m um kin. Bu avtom atika q u d ratin in g bir 
belgisi. H a m m a gap shundaki, k o 'p in ch a d atch ik d an olingan signal 
ju d a kuchsiz b o ‘lib, qurilm alar qayd qilolm ay qoladi. Bu h o ld a yor- 
dam ga kuchaytirgichlar keladi. U lar signal q u w a tin i bir nech a b o r ku- 
chaytirib beradi. Ju d a k o ‘p turli kuchaytirgichlar m avjud: elektronli,
7

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
m agnitli, gidravlik, pnevm atik, pnevm oelektrik va h atto elektron 
mashinali.
K o‘rinib tu rib d ik i, kuchaytirgichlar av to m atik an in g ikkinchi ay- 
rilm as qism idir. D a tc h ik la r, y a’ni tash q i inform atsiyani m ash in a q u - 
lay 
signal-larga 
aylantiruvchi 
q u rilm alar 
ro b o tlarn in g
k o ‘z- 
quloqlaridir. R es-publikada datch ik yasash va tayyorlash b ilan kam
shug‘ullaniladi, holbuki, u siz robot kar va k o ‘rdir.
R o b o to tex n ik an in g m ash h u r u ch ta q o n u n i za m in qilib olingan 
fantastikaga oid ro m an va hikoyalarni o ‘qigan b o lalarn in g nech a av- 
lodi 
yetishdi?! 
R obot 
jam iy atn in g
farovonligi 
y o ‘lidagi 
erkin 
m e h n a td a kishilarga k o 'm ak c h i b o ‘lib xizm at q ilar ek a n , insonga 
za rar yetkaza olm aydi; o d am robotni h a r b ir ish o ‘rn id a, ishlab 
chiqarish m ad an iy a tin i yuksaltirish bilan kutib o lm o g ‘i kerak; h ar 
q anday ish kabi robotlarni jo riy etish y o ‘lini h am m a h am eplay o l­
maydi.
Avtom atika asoslangan asosiy tam oillardan biri shuki, datchik va 
kuchaytirgichdan boruvchi axborotlarni boshqaruvchi zanjir mavjud. Bu 
zanjir boshqarilishi kerak b o ‘lgan zanjirni boshqaradi. Boshqaruvchi zan- 
jirga datchikdan kuchsiz signal kiradi. Signal kuchaytirgichda qayta ish- 
lanib, boshqariluvchi zanjirga kuchaytirilgan holda yetib keladi.
K o ‘p in c h a bir tekisda kelayotgan signalni keskin o ‘zgartirishga 
t o ‘g ‘ri keladi. B uning u c h u n m axsus qurilm a — rele o ‘ylab topilgan. 
Rele h am k uchaytirgich singari turli xil b o ‘ladi: m exanik asosda ish- 
lovchi, elek tro n li, elektrom exanik, fotoelektrik va h. k.
T an g an i telefo n avtom atga tashlaganim izda, telefo n liniyasini 
gravitatsion tipidagi m exanik rele orqali ishga tu sh iray o tg an im izn i 
sezm aym iz h am . Rele u c h u n boshqarilayotgan zanjirga o 'zg arish
kiritishga kerak b o 'lg a n vaqt k atta rol o 'y n ay d i. Eng sekin ishlaydigan 
rele m exanik reledir. U n in g tezligi sek undning b ir n ec h a bo'lagiga 
t o ‘g ‘ri k elsa-da, kam b o 'lib hisoblanadi. E lektr m exanik relelar tezligi 
I G 'Z O O sek. ga teng. E lektron rele tezligi esa 1G ‘ 1000.000 sek. ga 
teng.
A vtom atikaning keyingi qism lariga ish bajaruvchi q u rilm a la r va 
dvigatel kiradi. B ular avtom atikaning m uskullari hisoblanadi. Bu 
h aq d a avto m atik a m utaxassisligi bilan tan ish ib to 'la ta sa w u rg a ega 
bo 'lish m um kin. A vtom atika m utaxassisligi to 'r t g u ru h g a b o 'lin a d i;