Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Mashinani loyiha qildingmi, uni tayyorlashni ham o'yla!
H ayotda ko'pincha bir xil maqsad uchun yaratilgan buyum lar juda 
xilma-xil qilib tayyorlanganini ko'rish m um kin. M asalan, ham m am izga 
m a ’lum radiousulnikni olaylik. Ularning turlari juda xilma-xildir.
Agar shu radiousulniklardan biri buzilib qolsa, boshqa radiousulnik 
detallari unga mos tushmaydi.
Elektr dazm ollar tashqi ko'rinishi bo'yicha bir-biridan kam farq qilsa- 
da, lekin u larning k o n stm k tiv elem en tlari tu rlic h a , c h u n o n c h i, 
b a ’zilarida b o r d etallar boshqalarida b o 'lm asligi m u m k in (m asalan, 
term o re g u lato rli va term oregulatorsiz dazm ollar), boshqa m ash in a va 
m ex an izm lar h a m shunday: b ir xil m ashina so d d a, ishda qulay, d e ta l­
lari kam va chiroyli qilib yasalgan; xuddi sh u n d ay ishni bajaruvchi 
boshqa b ir m ash in an in g detallari b eh ad k o 'p , vazni o g 'ir, ishda n o q u - 
lay va energiyani k o 'p sarflaydi. B uning eng b irin ch i va asosiy sabab- 
larid an biri shu n d ak i, shu vaqtgacha ju d a k o 'p c h ilik m ashinalar, 
m exanizm lar, u larning qism va detallari stan d artla sh tirilm ag an , unifi- 
katsiya qilinm agan. B ir turdagi m ashinaning o 'z ig a xos b ir n e c h a xil 
kon stm k tiv variantlari, texnologik jarayonlari bor. Shuning uchun ham
ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlar, ya’ni m ashina, m exanizm , asbob va
15

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
priborlam i to'la unifikatsiya qilish, standartlashtirish kerak bo'ladi. S hun­
day qilingandagina loyihalash va ishlab chiqarish texnologiyasini tuzish- 
dagi parallel ishga barham berilib, yuqori ko'rsatkichli progressiv bir 
turdagi konstruksiya va texnologiyalami yaratishga yo'l ochiladi.
H ar qanday m ashina yoki mexanizmni loyihalashda uning ish 
ko'rsatkichlariga putur yetkazmay turib, detallari sonining iloji boricha 
kam bo'lishiga erishm oq kerak. Masalan, konstm ktor m ashinaning biror 
qism ini bir necha m ayda detallardan yig'ib yasaladigan yoki xuddi shu 
qismni yaxlit bir detaldek qilib loyihalashi ham m um kin. Birinchi usulda 
bir necha mayda detallam i alohida-alohida yasash, so'ngra ulam i bir- 
biriga moslab yig'ish kerak bo'ladi, ikkinchi usulda esa faqat birgina detal 
yasaladi, xolos. D em ak, shu bilan konstm ktor kichik bir yig'ish operatsi- 
yasini o'zining chizm akash stoli ustidayoq, bajarib qo'ygan bo'ladi. B un­
day qilish bilan mexanika sexi ishchilarining, yig'uvchilarning ishi ancha 
engillashtiriladi, ishlab chiqarish jarayoni osonlashadi va birm uncha 
tezlashadi, m ahsulotning tannarxi kamayadi va shu bilan birga yig'ish ish­
larini mexanizatsiyalashtirish ham da avtom atlashtirishga qulay sharoit 
tug'iladi.
A m m o q ism lam i yaxlit b ir detal qilib yasashga u rin ib ketib, d e­
tallarn in g konstruksiyasini ju d a m urakkablashtirib y uborish ham
y aram aydi, ch u n k i detaining konstm ksiyasi q a n c h a m urak k ab b o 'lsa, 
unga 
ishlov 
berish, 
ayniqsa, 
ularni 
yig 'ish , 
ishlab 
chiqarish 
jara y o n larin i avtom atlashtirish ishi h am sh u n c h a qiyinlashib ketishi 
m um kin. B u ndan tash q ari, b u tu n m ash in an i, m ex an izm n i b ir b o 'la k
yaxlit qilib yasab bo 'lm ay d i.
T o k a r tokarlik stanogida dum aloq detal yuzasini va to retsin i 
y o 'n a d i, p arm alovchi parm alash stanogida detallam i parm alaydi, razvy- 
ortka yordam ida ishlov beradi va zenkerlaydi.
Frezerchi frezerlash stanogida detal tekisliklarini frezerlaydi. Sil- 
liqlovchi silliqlash stanogida detal yuzasi va teshiklarini silliqlaydi.
D em ak, konstm ktor bor bilim ini ishga solib, yaxlit bir bo'lakdan 
iborat m ash in a yoki m exanizm loyihasini tuzgani bilan unga bosh 
texnologik sh artlarn i ado etib, m exanik ishlov b erib b o 'lm ay d i. S h u n ­
ing u c h u n birik m alarn i iloji b o rich a yaxlitlashtira tu rib , b irin ch i galda 
m ashina yoki m exanizm ning n o rm al ishlashini t a ’m in lag an h o ld a, 
u ning detallariga ishlov berish va ularni yig'ish ish larin in g im koni b o ­
richa ju d a qulay b o'lishiga erishish kerak. D etal h a r q a n c h a soz 
b o 'lsa , ishlab chiqarish jara y o n in i m exanizatsiyalash va av to m atlash ti-
16

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
rish h am shuncha osonlashadi.
S h u n d ay qilib, k o n stm k to r birikm alarni m aksim al yaxlitlashti- 
rishni ishlab ch iq arish jara y o n in in g tez va oson bajarilishi bilan 
bo g ‘lab olib bo rib , d etain in g o p tim al shakl va o ‘lch am larin i aniqlab 
beradi. B u ndan keyingi ish texnologlarning aq l-id ro k i, tajribasiga 
bo g ‘liq b o ‘ladi. T exnolog m exanika sexining y o ‘lchi yulduzi hisobla­
nadi. T exnolog m exanik ishlov berilishi kerak b o ‘lgan d etal ch izm a - 
sini q o ‘liga o lar ek an , sexdagi b o r im koniyatni solishtirib o p tim a l fik- 
rga keladi. OchigN ni aytganda, h a r z a m o n d a em as, k o 'p in c h a sex 
texnologi kiritgan texnologik yangilik ustun chiqib, ish unum dorligi 
oshishiga va m ahsulot sifati yaxshilanishiga sababchi bo'ladi. T exnolo- 
glam ing ishlab chiqarish, xususan yig'ish texnologiyasiga biror o ‘zgartish 
kiritishlari natijasida m ahsulotni boshqacha, oson usullarda ishlash va 
yig'ish usullari yaratilishi m um kin b o 'lad i. N atijad a ishlov berish ja ra y ­
on i oso n lash ad i, tezlashadi, yig'ish jara y o n larin i avtom atlashtirish 
yengillashadi, av to m atik m exan izm lar esa b irm u n c h a soddalashadi. 
K o 'p in c h a in so n q o 'l harak atlarin i takrorlovchi a v to m a tla r ham m u ­
rakkab b o 'la d i. T exnolog tajribali b o 'lsa, texnologiyani b iroz b o 'lsa 
h am tezd a o 'z g artirib , yangi avtom atlashtirish sharoitiga m oslaydi.
Y ig'ish ishlarini av tom atlashtirish, ishlab ch iq arish n in g boshqa 
jaray o n lari kabi o 'z in in g b ir q a to r taraqqiyot bosqichlariga ega.