Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Avtomatikaning uchinchi kasbi rostlash. 
R ostlash texnika u c h u n
ju d a m uhim dir.
K o‘pchilik texnologik jaray o n lard a va m ash in alard a n az o rat qil­
inuvchi m iq d o rn i berilgan qiym atda ushlab turish shart. N a z o ra t qil­
inuvchi m iqdorlarga h aro rat, bosim , nam lik, tezlik, kim yoviy tark ib , 
to k kuchi va h.k.larni m isol qilib k o ‘rsatish m um kin.
E ng n am u n av iy m isol sifatida aylanish sonini d o im iy ushlab tu ­
rn vc hi m ark azd an q o ch m a regulatorni keltirish m um kin.
H o z ir k o ‘pchilik sanoat ustanovkalarida elek tro n rostlagichlar 
ishlatilm oqda.
Avtomatikaning to ‘rtinchi kasbi boshqarish. 
M etallurgiya ko m - 
b in atid a kuchli prokat stani bor. Bu m ash in an i b ir n ec h a o ‘n dvigatel 
ishga tushiradi. D vigatellarning b ir n ec h a o ‘n m ing kilovatt q u w a t- 
liligi 50 m ing aholi yashaydigan shah arn i yoritish im koniga ega. A na
9

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
shu k atta va kichik q u w a tg a ega h am m a dvigatellar o ‘zaro kelishgan 
holatd a ishlashlari kerak. P o ‘lat stan ishlash m obay n id a besh m ingga 
yaqin o ‘chirib -y o q ish ishlarini bajaradi.
B ularning h am m asin i m axsus av to m atik b o sh q aru v sistem asi 
olib boradi. Ish jarayonidagi h a r q anday kichik o ‘zgarish, tash q i m u - 
hit t a ’siri darrov qayd qilinib, unga nisbatan javob beriladi. H a ro ra t, 
bosim oshib yoki kam ayib ketsa, d atch ik lar d arro v ishga tu sh ib , te - 
gishli organlarga xabar beradi. B unday sistem aga m isol qilib jo n li o r- 
ganizm ni k o ‘rsatish m um kin. A gar sovuq yoki issiq b o ‘lsa, o rganizm
d atch ik lari ishga tu sh ib , ish bajaruvchi m exanizm ga x ab a r bo rad i, 
so ‘ngra darrov o rg an izm n i m uhofaza qilish u c h u n tegishli c h o ra
k o 'rilad i. O rganizm ning b iro r yeri shikastlanib qolsa, b o sh q a o rg a n la r 
shu shikastlangan yerni tuzatish u c h u n h am m a c h o ra n i k o 'ra d i. O r­
ganizm ning b iro r yeri shikastlanib qolsa, boshqa o rg a n la r shu shik ast­
langan y erni tuzatish u c h u n h am m a c h o ra n i k o ‘radi. B uning otini 
o ‘z - o ‘zini sozlash yoki o ‘z - o ‘zicha m oslanish d eb yuritiladi. T irik o r­
ganizm ning o ‘z - o ‘zin i m oslash xususiyati m inglab yillar d avom ida 
paydo b o ‘lib takom illashgan. A na sh unday o ‘z - o ‘zin i m oslash xususi- 
yatini texnikaga k o ‘chirish m um kinm i?
Bu savolga salbiy javob berish texnika taraqqiyotining hoziigi dara- 
jasida qotib qolisliga olib keladi. Ijobiy javob berish esa oddiy texnologik 
jarayonlarni xuddi yerdan turib kosmik kem alam i boshqaigandek bosh­
qarish im konini beradi.
Biz ayrim misollar yordam ida detallarga m exanik ishlov berish jaray- 
onini boshqarish usul va ko‘rinishlari bilan tanishtirib o ‘tam iz. M aterial- 
larga mexanik ishlov berish jarayonini tekshirish bilan qoniqib qolish 
hozirgi zam on fan va texnika taraqqiyoti talabiga to ‘la javob bermaydi.
A xborot texnologiyasi asri hisoblangan X X I asr ilm -fa n ta ra q q i­
yoti h a r b ir jara y o n n i tekshirish bilan birga un i b o shqarish y o ‘llarini 
h am top ish n i taq o zo qilib q o ‘ym oqda. Biz h o z ir faqat sam oly o tlarn i 
em as, raketa va kosm ik kem alarni boshqarish im koniga egam iz. B iroq 
m ashinasozU kdagi texnologik jaray o n larn i boshqarish m asalasi to ‘la- 
t o ‘kis hal etilm agan; Y angi stanok, uskunalarni y aratish d a eng m u - 
him m asalalardan biri ularning sifatini, u n u m d o rlig in i, chidam liligini 
t a ’m inlashga e ’tib o r berish kerak.
A vtom atlar xalq xo'jaligining deyarli h a m m a tarm o q larid a , 
ayniqsa, m ashinasozlik va asbobsozlikda keng q o ‘llanilm oqda.
10

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
A vtom atlash tirish n in g ajoyib xususiyatlaridan biri shuki, m ashi- 
n asozlikning hozirgi za m o n kom pleks avtom atik liniyalarida kishi o r- 
ganizm iga zararli b o ‘lgan suyuqliklar, kislotalar, gazlar, radioaktiv 
n u rlar tarq a tu v ch i yangi-yangi taraq q iy etgan texnologik jara y o n larn i 
q o 'llash g a t o ‘g ‘ri keluvchi va b ir v aqtda 
ishlab chiqariluvchi 
jara y o n lard a q o i m eh n atin i b u tu n lay siqib ch iq arm o q d a.
S an o atim iz ishlab chiqarayotgan m ah su lo tla m in g tu ri behad 
k o ‘p. U m u m a n , u la r yo b ir xil m ateriald an yaxlit b ir b o ia k qilib yoki 
b ir n ec h a ayrim detallard an y ig ilib tayyorlanadi.
B ir xil m ateria ld a n yaxlit b ir b o ia k qilib tayyorlangan m ah su - 
lotlarga, m asalan , piyola, kosa, c h o in ic h , qoshiq, vilka va shunga 
o ‘xshashlarni m isol qilib k o ‘rsatish m um kin.
M ashinasozlik m ah su lo tlari—m ashinalar, m ex an izm lar va u la rn ­
ing b irikm alari h am shunga o ‘xshashlardan tashkil to p g an , biro q , ular 
b ir n ec h a o ‘n lab, yuzlab yoki m inglab ayrim d etallard an tayyorlanadi.
M asalan, p o d sh ip n ik la rn i olaylik. U la r b ir n ec h a d e ta ld a n y ig ib
tayyorlanadi. S am o ly o tlar esa b ir nech a yuzlab b irik m alar va necha 
m inglab d etallard an tashkil topgan.
B iror m ashina yoki m exanizm bunyodga k elguncha quyidagi 
asosiy bo sq ich larn i bosib o ‘tadi: eng a w a l qo g ‘o zd a o ‘z aksini to p a d i, 
y a’ni d etallarn in g zagotovkalari tayyorlanadi, s o ‘ngra bu zagotovkalar 
turli stan o k lard a ishlanib, an iq shakl va o 'lc h a m la rg a keltiriladi, y a’ni 
d etallar tayyorlanadi. S h u n d an keyin ana shu d etallar m a ’lum
tartib d a yigNladi, y a’ni detallard an birikm alar, b irik m alard a n esa 
m ashina yoki m ex a-n izm la r tayyorlanadi.
Ishlab ch iq arish jaray o n in in g b irm u n ch a qiyin va m as’uliyatli 
b o sqichlaridan 
biri 
d etallar 
yoki 
birikm alarni 
bir-biriga 
aniq 
t o ‘g ‘rilash, o ‘rnatish va yig‘ishdir.
M a ’lum ki, h a r q an d ay m exanizm va m ash in an in g a n iq ishlashi 
va iloji b o rich a uzoq m u d d at xizm at qilishi u c h u n u la rn i aniq qilib 
yasash va to £g ‘ri ekspluatatsiya qilish kerak. M ash in a va m ex- 
a n iz m la m in g h a r b ir detali an iq ishlanishi va to ‘g ‘ri yig‘ilishi kerak. 
Sifatsiz 
d etallard an
sifatli 
m ashina 
yoki 
m exanizm
tayyorlab 
boMmaydi.
S h u n in g d ek , sifatli va an iq detallard an sifatsiz qilib yig‘ilgan 
m ashina n o to ‘g ‘ri ishlaydi yoki u m u m an ishlam aydi.
M ash in a va m exanizm detallari aniq va sifatli b o ‘lsa, u la r o son va 
tez yigMladi, yig‘ish jara y o n in i avtom atlashtirish qulay b o 'lad i.
11

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
D etallarning aniqligi, o d atd a, ularn i loyihalayotgan v aq tdayoq, 
y o ‘l q o 'y ilish i m u m k in b o 'lg a n o 'lc h a m la r va y u za la r tozaligini 
aniqlovchi shartli belgilar to ‘g ‘ri o 'rn atilish i kerak.
M ashina detallari aniqligi ularning m ashinadagi o ‘m i, vazifasi va ish 
xarakteriga qarab belgilanadi. 
0
‘z navbatida aniq detal ishlab chiqarish 
shu detallar ishlov berilayotgan stanok va uskunalar aniqligi va sifatiga 
bog'liq. Detallarga hech asossiz ju d a aniq qilib ishlov berish ham
m aqsadga m uvofiq em as, chunki detalga qanchalik aniq qilib ishlov 
berilsa, u shuncha ko‘p vaqt, m ehnat, energiya ham da aniq stanok va 
m oslam alar talab etadi. Natijada bu m ahsulotni tayyorlash m uddati 
cho'zilib ketishdan tashqari, yana iqtisodiy tom ondan h am o 'z in i oqlam ay 
qolishi m um kin, shuning uchun ham m ashina detallarining aniqligini 
belgilashda ulam i aw alo ham texnika, ham iqtisodiy tom o n d an chuqur 
tahlil qilib ko'rish kerak.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan detallarning yo‘l qo'yish m um kin bo'lgan 
oNchamlari qancha katta bo'lsa, yuzalari qancha kam ishlov talab etsa, u 
shuncha yaxshi, yuzalar qancha toza ishlansa, ulam i yig'ish shuncha oson 
bo'ladi 
ham da 
yig'ish 
ishlarini 
mexanizatsiyalashtirish 
va 
avtomatlashtirishga shuncha keng yo‘l ochiladi.