“Assesment”

4. Urartudıń mádeniyatı hám ekonomikası haqqında arxeologiyalıq qazılmalar bay maǵlıwmat beredi. Teyshebainı (Karmir Bilur), Eribunı (áyyemgi Erevan) hám Argishtihinil (patsha Argimshi) qalaları kúshli fortifikaciya imaratları menen qorshap alınǵan.
Alımlardıń maǵlıwmat beriwine qaraǵanda Urartu shege-sına tárizli óz jazıwına iye bolǵan.
Áyyemgi Urartuda medicina, veterinariya, diyqanshılıq ilimi, jılnamalar jazıw, astronomiya ilimi rawajlanǵan.
Urartu qáwimleri Assiriya, Egipet, Mesopotamiya, Xett mámleketleri menen udayı mádeniy baylanısta bolıp, bir-biriniń mádeniyatlarınan paydalanıw menen birge basqa xalıqlar mádeniyatına da sezilerli tásirin ótkergen. Bunıń nátiyjesinde ózine tán úylesimli mádeniyat qáliplesken.
Shıǵıs Jer orta teńizi territoriyası


1. Jer Orta tenızi mámleketleri.
Shama menen b.e.sh. XXII ásirde, Akkad mámleketi qulaǵannan keyin Orta Evfratqa jaqın jerde jaylasqan Jabal Bishru tawı hám Siriya shegaraların jańa som kóshpelileri – sutiler (buǵan shekem Tómengi Mesopotamiyanıń qubla shegaralarında jasaǵan) iyeleydi. Mesopotamiyalılar belgilegen “amoreyler” atı solarǵa tiyisli bolıp, ilimge de usı at penen belgili bolǵan.
B.e.sh. XXI ásirdiń ekinshi yarımında suti-amoreyler pútkil Siriya-Falestinadan ótip, aymaqtıń arqa bólegine tıǵız jaylasadı. Usı waqıttan baslap Shıǵıs Jer Orta teńiziniń tariyxında Orta bronza dep atalatuǵın dáwir baslanadı.
B.e.sh. XIX ásirdiń aqırında Siriya amoreyleriniń bir qawiminiń toparı Yamxad degen úlken mámleketti dúziwge háreket etedi. Onıń tiykarın salıwshı hátteki óz sarayına da iye emes edi, biraq Mari patshası menen ózara xat alısıp, pútkil Arqa hám azı-kem Qubla Siriyanı qadaǵalaǵan. Vavilonlı Xammurapi hám marili Zimrilimanıń zamanlası hám awqamlası ekinshi húkimdar Yamxada patsha ataǵın alıp, Xalpudi (Aleppo, házir Xaleb) óziniń paytaxtı etti.
Yamxad Mari menen keń sawda eter edi, bul mámleketti awıl xojalıǵı ónimleri (nan, zaytun mayı, júzim vinosı hám pal) menen támiyinleytuǵın edi. Sonday-aq, gezlemelerdi berip, ornına qalayı alatuǵın edi.
B.e.sh. XVIII ásirdiń aqırında pútkil Shıǵıs Orta Jer tenızi boylap arqadan batısqa shekem sozılǵan Ónimdar Yarım ay mámleketlerine xurrit qáwimleri kiretuǵın edi. Amorey Yamxadı xurritleri “ullı patshalıǵı”nıń tásir sheńberi Tavrǵa shekem jetken Xalpa menen almasadı.
B.e.sh. XVII ásirdiń bası hám XVI asirdiń aqırında Arqa Siriyanı xettler basqaratuǵın edi, XVI ásirdiń aqırına kelip bolsa ol Mitannige boysınǵan.
Falestina hám Qubla giksoslar Egipetten quwılǵannan keyin Sharuxen qulawı menen Egipet fraunı Yaxmos I diń qol astına ótedi. Solay etip, b.e.sh. XVI ásirdiń aqırında Shıǵıs Jer Orta tenızi Egipet hám Mitanni ortasında bólip alındı.
Metallurgiya hám basqa ónermentshiliktegi ózgerisler (atap aytqanda, finiluyalılar tárepinen qırmızı reńdi islep shıǵariwdıń ashılıwı) kelesi birneshe júz jıllıqtı (b.e.sh. XVI-XII ásirler) Siriya-Falestina tariyxında Sońǵı bronza dáwiri bolatuǵının kórsetti.
Onıń birinshi júz jıllıǵı Egipet hám Mitanni arasında Shıǵıs Jer Orta teńizin iyelew ushın bolǵan toqtawsız gúresler menen ótedi.
B.e.sh. XIII ásirdiń birinshi sheregindegi jańa Xett-Egipet urıslarınan keyin, bir yarım ásir aldın bolǵanınday, tárepler jáne tınıshlıq penen Shıǵıs Jer Orta teńizin bólip aladı. Siriyanıń úlken bólegi Kadet hám Ammurudı da qosqanda xettlerge, Qubla Finikiya, Damask hám Falestina bolsa Egipetke tiyisedi. Bul dáwirdiń ádettegi qala-mámleketi Ugarit esaplanıp, ol eki dárya aralıǵı Egipet hám Kishi Aziya menen Falestina hám de teńiz artı mámleketleri menen keń sawda alıp bardi.
Ugarit mámleketiniń rawajlanıwı b.e.sh. XV ásirdiń aqırı hám XIV ásirdiń baslarına kelip páseńledi. Mámlekettiń barlıq azat xalqı úsh qatlamǵa bólinetuǵın edi: 1. “Ugarit mámleketiniń ulları”nıń dárejesi barǵan sayın páseńlep baratırǵan dıyqan-jámáátshiler. 2. Patshadan jer maydanların alıwshı jaqınları - “Patsha qulları”. 3. Óziniń jerine iye bolmaǵan hám hámeldarlardıń jerlerinde otırǵan –“Patsha qullarıniń qulları”. Bular óziniń jeri hám jámáátinen ayırılǵan, daǵdarısqa ushıraǵan dıyqanlar bolǵan.
B.e.sh. XII ásirdiń basında Shıǵıs Jer Orta teńizine egey-anatoliya xalıqları (Egipet dereklerinde “teńiz xalıqları” delingen) basıp kiredi. Kelgindiler áste-aqırın jergilikli xalıq “filistim”lerge, yaǵnıy “peleset”ke qosıladı. Usı sózden Falestina atı kelip shıqqan.