“Assesment”

2. Finikiya qalaları “teńiz xalıqları” basqınshılıǵınan keyin ózine kelip alıwı ushın kóp waqıt talap etilmedi.
B.e.sh. XII ásirde-aq, Sidon qayta qurılıp bólindi, onnan shıqqan bir topar adamlar Tirdi iyelep, abadanlastırdı (sonnan keyin barlıq finikiyalılardı “sidonlikler” dep atadı).
B.e.sh. XII ásirde Egipettiń Aziyadaǵı hákimiyatı hálsirep joǵaladı hám keyingi on jıllıqlarda finikiyalılar (dáslep “sidonlıqlar” dıń Tir patshalıǵı) gárezsiz túrde Batıs Jer Orta teńiziniń “ullı Finikiyanıń koloniyalastirılıwı” dep atalǵan procesin ámelge asırdı. Keyin Tir Sidondı hám basqa qalalardı baǵındıradı hám pútkil Qubla – oraylıq Finikiya hám Tir-Sidon mámleketin birlestiredi. Bul mámleket óziniń rawajlanıwınıń eń shıńına patsha Axiram (Xiram, b.e.sh. 969-936-jıllar) dáwirinde shıǵadı; Tir, Sidon hám Vavilon Egipet Vavilonnıń zatların Greciyaǵa, grek zatların bolsa, Shıǵısqa satıp, tranzit sawda arqalı bayıdi. Finikiya zergerleriniń ásbapları (altın hám gúmis keseler, taǵınshaqlar, pil súyeginen islengen bezeiniw buyımları hám basqa) Shıǵısta hám antik dúnyada joqarı bahalandi. Finikiyalılardıń sawdası qaraqshılıq penen teńdey alıp barıldi.
Aymaqlıq Siriyanıń tariyxı bul aymaqqa bastırıp kirip, oǵan b.e.sh. XI ásirdiń ekinshi yarımında jaylasqan oromiyler menen belgilenedi. Siriya oromiyleriniń tiykarǵı orayı Damask oypatı bolıp, ol jerde b.e.sh. X-VII ásirlerde olardıń úlken mámleketi (Aram-Damask) bar edi. Onıń ekonomikası rawajlanǵan qara malshılıq, Jaqın Shıǵısta ataqlı qural islep shıgarıw hám jún tranzit sawdasına tiykarlanǵan.
Biraz waqıt pútkil Shıǵıs Jer Orta teńizi Damask hákimiyatı qol astında boladı. Biraq Damask patshalıǵı awır hám haldan taydırıwshı urıslar sebepli b.e.sh. IX ásirdiń aqırında Assiriya patshası Adad-nerari III tárepinen basıp alınadı hám talanadı (olja sıpatında júdá kóp muǵdarda temirdi qolǵa kirgizedi).
3. Izrail-Yahudiy patshalıǵı. Izrail qáwimlik awqamı b.e.sh. XIII ásirde aytarlıqtay ózgerislerge ushıraydı. Onıń ózegi Egipet patshası fraun Merneptax tárepinen joq etilip, olar Falestinadan quwıp shıǵarılǵan hám usılayınsha tarqalıp ketken edi.
Izraillılardıń basqa bir toparı burın Egipette otırıqshı bolıp, soń b.e.sh. XIII ásirdiń aqırında onı taslap shıǵıp ketedi hám Sinayǵa jaylasadı. Bul Egipette rixlat (kóshiw) haqqındaǵı áyyemgi yahudiy rawayatında óz sáwleleniwin tapqan.
Shıǵıs Jer Orta teńizi ushın tınıshlıq bolmaǵan dáwir – b.e.sh. XIII-XII ásirlerde izraillı toparlar birlesip (Egipetten shıqqan yahudiylerdiń mádeniy hám shólkemlestiriw tárepinen kúshlirek bolǵan), jáne Falestinaǵa Iordaniyadan soń bastırıp kiredi.
B.e.sh. XII ásirde Izrail Falestina aymaǵında on eki qáwimniń awqamı sıpatında pútkilley qáliplesip boladı. Saylanıwshı sárdarlar - “shofetler” (sudyalar) joqarı ruwxanıy dep esaplanıp, qáwimniń erkli áskerleriniń ústinen ásker basılıq ece, tınıshlıq paytında bolsa olar qazılıq etken.
B.e.sh. XI ásirdiń basında Falestinada filistimli áskeriyler taxtqa otıradı. Izraildıń qáwimlik dúzimi qarsılıq kórsetiwge uqıpsız ekenligin kórsetedi. Filistimliler menen gúreste áwmetli áskeriy jetekshiler jetilisip shıǵadı. Solardan biri-Sauldı yahudiy qáwimler Izrail patshası dep saylaydı. Patsha hákimiyatınıń ornatılıwına aqsúyeklerdiń qarsılıǵına qaramay kópshilik tárepinen jedellik penen qollap-quwatlanadı. Saul óziniń jaqınların armiyanıń mıń basısı hám júz basıları etip tayınlaydı, olarǵa atızlar hám júzimzarlardı sıylıqqa beredi. Bul ǵamxorlıq aqsúyeklerdiń narazılıǵın keltirip shıǵaradı. Biraq Saul áwmeciz ásker bası bolıp shıǵadı. Filistimlilerden birotala jeńilgennen keyin óz janına qastıyanlıq etedi.
Onıń kúyewi Dovud patshaliqti qabıllaydı (b.e.sh. 1000-965-jıllar). Ol oraylasqan monarxiyanı dúziw siyasatın alıp baradı.
Onıń dáwirinde Quddus qosıp alınıp, jańa patshalıqtıń paytaxtına aylandırıladı. Mámleketti basqarıw ushın oraylıq mámleketlik basqarıw dúziledi. Onıń basında joqarı hámeldar shaxs turǵan. Dovudtıń sırtqı siyasatı jaqsı jolǵa qoyıladi. Ol filistimliler menen pitim shártnama dúzedi. Dovudtıń ornına onıń ulı Solomon taxtqa otıradı (shama menen b.e.sh. 965-928-jıllar). Dástúr boyınsha ol danalıǵı ushın kóklerge kóteriledi, aqıllı hám ádil sudya dep súwretlenedi. Solomon húkimdarlıǵı paytında qurılıs islerine úlken itibar beriledi.
Solomon Yaxva qudayınıń húrmetine Quddusta jarqın jilwalanǵan piramida qurdıradı.
Bul barlıq imaratlardı tiklew ushın Tir patshası Axiram Solomonǵa eń jaqsı ustalar hám súwretshilerdi, qurılıs materialların jiberedi. Bunıń ushın Solomon Axiramdı biyday hám zaytun mayı menen támiyinleydi, oǵan jigirma qalanı da berip jiberedi. Qurılıs isleriniń en jayıw’ı hám saraydıń islep turıwı ushın úlken qarjı talap etiletuǵın edi. Al bul bolsa salıqtı kóbeytiwge alıp keldi.
Izrail-Yahudiy patshalıǵınıń aymaǵı 12 wálayatqa bólinip, olardıń hár biri jılına bir ret bir ay dawamında sarayǵa azıq-awqat keltirip turǵan. Miynet minneti kiritilgen edi. Solomonnıń húkimdarlıǵınıń aqırında sırtqı siyasiy ahwal’ jamanlasadı. Arqa shegaranıń artında kúshli Damask patshalıǵı payda boladı. Kóplegen qáwimler Yahudiyadan bólinip, jańa Izrail patshalıǵın dúzedi. Keyin ala (b.e.sh. IX ásirde) onıń paytaxtı etip jańadan tiklengen Samariya járiyalanadı.
B.e.sh. 722-jılı Assiriya qalanı iyelep aladı hám Izrail mámleketi saplastırıladı. Qubla patshalıq jáne 120 jıl jasaydı. B.e.sh. 587-jılı vavilonlılar Quddustı basıp alıp, talaydı. Onıń aymaǵında Jańa Vavilon wálayatı payda boladı.