“Assesment”

Xett patshaligi. B.e.sh. XVIII ásirdiń birinshi yarımında Kussar patshalari – Pitxana hám Anitta tárepinen Shıǵıs Kishi Aziyanıń úlken bóleginiń birlesiwi bolıp ótedi. Anitta húkimdarlıǵı Qara teńizden Duz kóli basseynine shekem sozılǵan, ol bizge “Xett” patshalıǵı sıpatında belgili bolǵan úlken mámlekettiń huqıqıy tiykarın salıwshı boldı.
Áyyemgi Xett dep atalǵan dáwirde (b.e.sh. XVIII-XVI ásirlerde) Xett mámleketinde elege shekem urıwshılıq dúziminiń dástúrleri kúshli edi. Xett patshaları as’keriy xalıq májilisi – pankustı shólkemlestirgen jámiyettiń barlıq sawashqa uqıplı tolıq huqıqlı aǵzalarınan dúzilgen xalıq láshkerlerine súyenip húkimin júrgizetuǵın edi.
Pankus islerinde bir tárepten “tuliya” keńesi (pankustıń joqarisindaǵilar) basshılıq etip, ol tiykarınan qúdiretli urıwlas aqsúyeklerdiń máplerin qorǵagan. Pankus hám tuliya patshalar hákimiyatin belgili dárejede shekleytuǵın edi.
B.e.sh. XVIII ásirdiń juwmaǵında Anitta dinastiyası hakimiyattı Kussarda jaylasqan basqa (ulıwma “áyyemgi Xett”) patshalıqqa tapsıradı. Bul dinastiyanıń patshalarinan Labarne I dáwirinde (shama menen b.e.sh. 1675-1650-jıllar) mámlekettiń qáliplesiwi tamamlanadı. Onıń jiyen-miyrasxorı Xattusili (shama menen b.e.sh. 165-1625-jıllar) paytaxttı Xettusuǵa kóshiredi (mine usınnan keyin mámleket Xett dep atalǵan). Orta Xett dáwirinde (b.e.sh. XV ásirdiń birinshi yarımı) Xett patshalari Kiccuvadnadtaǵı tásir ushın Mitannige qarsı nátiyjesiz gúres alıp baradı hám Mitannidiń qas dushpanı Tutmos III penen doslasıwǵa háreket etedi.
Mitannilerdiń qısımı xettler tariyxında sezilerli ósgerislerge sebep boldı. Shama menen b.e.sh. 1450-jılı taxtqa zorlıq penen kelgen, Kiccuvadtıń urıwınan shıqqan Tudxali II jańa Xett dinastiyasın dúnyaǵa keltiredi. Bul dinastiyanıń basqarıwı waqtında Jańa Xett dáwiri (b.e.sh. XV ásirdiń ortası-XII asırdiń bası) dúzildi. Jańa Xett patshalari ámelde Jaqın Shıǵıstıń tipik millatusı–áskeriy-byurokratiyalıq monarxiyası jaratıldı. Patsha absolyut húkimdarǵa aylanıp, óziniń ornına miyrasxor tayarlaytuǵın edi. Sol sebepli saraydaǵı ózgerisler keleshekte alǵaw-dalǵawlı jaǵdaylarǵa alıp kelmegen.
B.e.sh. XIV ásirdiń basında Xattide ájayıp siyasatshı hám ásker bası Suppiluliuma I (shama menen 1380-1335-jıllar) hákimiyattı zorlıq penen qolǵa kirgizedi. Suppiluliuma I diń mámleketti basqarıwdaǵı ájayıp talanti xettler qol astında Xettler patshalıǵı siyasiy imkaniyatların artıqsha qadaǵalaytuǵın sheksiz keńliklerdi kiritti. Sonıń ushın Suppiluliuma I tiykar salǵan úlken mámlekettiń ómir súriwi ushın onıń miyrasxorları bárqulla kóteriliske shıqqan jerlerine hújim etip turıwǵa tuwrı kelgen. Taxttı zorlıq penen iyelegennen keyingi patsha Xattusili III (b.e.sh. XIII ásirdiń 2-sheregi) Egipet penen tınıshlıq hám awqam shártnamasın dúzip, Egipet-Xett urıslarına ulıwma shek qoyadı hám dinastiyalar bir-biri menen quda boladı (Xattusilidıń qızı Ramzes II niń hayalı boladı).
Shártnamada Shıǵıs Orta Jer teńiziniń burınnan bar bóliniwi bekkemlendi, tárepler bir-birine áskeriy kúshler menen ishki hám sırtqı dushpanǵa qarsı qollap-quwatlaw hám qashqınlardı qaytarıw minnetlerin júkledi.
Aqırǵı Xett patshasi – Tudxali IV hám onıń eki ulınıń húkimdarlıǵı waqtında Xettler patshalıǵın “teńiz xalıqları”, yagnıy Egey teńizi atawlarınan shıqqan grek qáwimleri awqamı iyelep aldı. Sonıń menen Jańa Xett mámleketshiligi tolıǵı menen saplastırıldı.
Xett ekonomikasınıń tiykarı awıl xojalıǵınıń ónimlerin islep shıǵarıw bolǵan. Sharwashılıq (ásirese, qoyshılıq hám iri shaqlı maldı baǵıw) ta keń rawajlandı. Xettler diyqanshılıǵı tiykarınan jawın-shashınniń muǵdarına baylanıslı edi. Jasalma suwǵarıwdıń sheklengen muǵdarda ǵana imkaniyatı bar edi. Bunday imkaniyatlı jerler eń qımbat bahalı esaplanǵan. Baǵshılıq hám júzimgershilik úlken rol oynaǵan.
Bul jerde metallurgiya ayırıqsha áhmiyetke iye bolıp, mıs tiykarǵı shiyki zat esaplanǵan, keyin ala oniń ornin bronza iyeledi.
Tiykarǵı jámiyetlik baylıq – jer mámleketke yaki qala hám awıllar jámááti jıyınlarına qaraslı bolıp, olardıń jerge iyeligi uzaq ótmishke barıp taqaladı.
Nizamlar jiynag`i Jan`a Xett patshalig`i xojalig`in ha`m sotsialliq qatnasiqlarin sipatlawshi tiykarg`i derek bolip tabiladi. Usi nizamlar jiynag`i ha`m su`wretler boyinsha mal sharwashilig`i basim awil xojalig`i ekonomikasinin` tiykari bolg`an, xettlerde diyxanshiliq ekinshi orin iyelegen. Patsha barliq jerlerdin` ra`smiy iyesi bolg`an. Xram ha`m qa`wimlerdin` de jerleri bolg`an.
O`nermentliktin` rawajlaniwi haqqinda nizamlar ha`m basqa hu`jjetler da`lilleydi. Olarda shoyinshi, gu`lalshi, ag`ash ha`m teri ustalari, tigiwshiler tuwrali so`z etiledi.
Jan`a Xett patshalig`inda sitrqi sawda da jaqsi rawajlanadi. Misr ha`m Mesopotamiya a`yyemgi tsivilizatsiyalari turaqli ma`deniy da`stu`rlerge iye bolg`an da`wirde Xett ma`mleketi iri ma`mleket sipatinda qa`liplesedi, bul joqari rawajlang`an oraylardin` belgili ma`deniy ta`sirinde boladi. Olardin` ko`p qudayliq dini bolg`an. Ka`ramatli o`giz, arislan h.t.b. haywanlar menen quslarg`a siyiniw u`lken rol` oynag`an. «O`mirbayan» dep atalg`an jazba shig`armalar saqlang`an. Sonday-aq, arxivlerde kutiy patshasi Impakrudin` Akkadg`a atlanisi haqqinda tariyxiy poema saqlanip kelgen. A`skeriy ma`mleket sipatinda Xett ma`mleketi a`skeriy-injenerlik ha`m qurilis jumislarin rawajlandiradi. Statuyalar bolg`an, diywallarg`a rel`efli su`wretler saling`an.