“Assesment”

3. Mámleket uyımlarınıń payda bolıwı ham rawajlanıwı. Xurritlerge tuwısqan bolǵan Urartu (Uruatriy) qáwimleri b.e.sh. 1300-jıllar átirapında qáwimler awqamına birlesken. B.e.sh. IX ásirdiń ortalarında bul awqam Biayneli (“Van”, ossurlar Urartu dep ataǵan) degen mámleketti tikledi. Onıń orayı Van kóliniń shıǵısında jaylasqan Tushpa qalası bolǵan.
B.e.sh. XV-XIV ásirlerde Van kóliniń átirapındaǵı qáwimler Urartu átirapına birlesti. Usı mámlekettiń birinshi húkimdarı Aramu (b.e.sh. 964-845-jıllarda húkimdarlıq etken) bolǵan. Onıń dáwirinde Assiriya húkimdarı Salmanasar II niń Urartuǵa basqınshılıgı nátiyjesiz tamamlanadı.
Patsha Sarduri (b.e.sh. 835-825-jıllarda) dáwirinde Urartu mámleketi kúsheyedi. Ossur áskerleriniń ústinen birneshe márte jeńiske erisedi. Onıń húkimdarlıǵı dáwirinde Urartu shegaraları keńeyedi. Paytaxt qala Tushpani de Van kóliniń jaǵasında boy tikleydi hám paytaxt dep járiyalanadı.
Menua (810-786-jıllar) dáwiri Urartu mámleketiniń óz rawajlanıp gúllep-jaynaǵan dáwiri esaplanadı. Mámlekettiń paytaxtı Tushpa qalasın bekkemlep, kóplegen suw qurılısları, atap aytqanda “Menua kanal”ın qurdıradı. Ol mámleket shegaraların keńeytiw maqsetinde Araks hám Frot dáryası átirapındaǵı aymaqlarǵa jeńisli júrislerdi ámelge asırıp, kóplegen baylıqlar hám tutqınlardı alıp keledi.
Menuanıń miyrasxorı (Argishti II b.e.sh. 786-764-jıllar) dáwirinde Urartu Qubla-Batıs Aziyadaǵı eń qúdiretli mámleketke aylanadı. Hátteki qúdiretli Assiriya Urartudıń qısımı menen Jaqın shıǵıstaǵı ekinshi dárejeli mámleketke aylanıp qaladı.
Patsha Rusa I (b.e.sh. 735-714-jıllar) dáwirinde mámlekettiń ishinde ishki qozǵalańlar kúsheyedi. Bunnan paydalanǵan Assiriyanıń patshası Tiglapalasar III Urartugá júrisin ámelge asırıp, jeńiske erisedi.
Tınımsız basqınshılıqlar Urartu mámleketiniń qúdiretin hálsiretedi. Arqada kimmeriyler, skifler, shıǵıstan midiyalılardıń basqınshılıǵınıń nátiyjesinde Urartu óz gárezsizligin joǵaltadı. Urartu b.e.sh. 590-jılı Midiya mámleketi tárepinen basıp alınıp, onıń gárezli aymaǵına aylanadı.