“Assesment”

2. Derekler. Midiya hám Iran tariyxı boyınsha maǵlıwmat beretuǵın dereklerden biri grek avtorlarınıń shıǵarmaları bolıp tabıladı. Gerodot (b.e.sh. V ásir)tıń tariyxı, Fukidid (b.e.sh. V ásir) tariyxı, Ksenofonttıń “Grek tariyxi” miyneti, onıń “Anabasis” memuari, siciliyalı Diodordıń “Tariyxıy kitapxana” siyaqli shıǵarmalar áyyemgi parsı tariyxına tiyisli bay siyasiy, jámiyetlik, áskeriy-diplomatiyalıq maǵlıwmatlardi beredi.
Iran hám Orta Aziyanıń xojalıǵı, ondaǵı jámiyetlik qatnaslar haqqında biz tiykarınan arxeologiya esteliklerinen bilip alamız. Uzaq ótmishtiń sazaları Iranda keń tarqalǵan diniy shıǵarma – “Avesto”nıń eń dáslepki qatlamlarında saqlanǵan.
Hár túrli hújjetlerden ibarat pútkil bir arxiv bizge shekem tek Elam dáwirinen ǵana jetip kelgen. B.e.sh. VI ásirden baslap Ahamaniylerdiń jazıwları payda bola baslaǵan. Kóplegen máselelerdiń sheshimin tabıwda Gerodot, Ktesiy hám basqa antik dúnya avtorlarınıń shı’ǵarmaları járdem beredi.
3. Elam. Iran xalıqlarınan joqarıda birneshe ret tilge alınǵan elamiyler hámmeden aldın tariyx saxnasına shıqqan. Elamiyler mámleketi Parsı qoltıǵına kelip quyatuǵın eki dárya -Kerxa hám Karina dáryalarınıń basseynin hám arqada oǵan tutasqan tawlı Anchan úlkesin basıp alǵan. Elamnıń paytaxtı Suza (Kerhi boyındaǵı) oypatta jaylasqan. Arxeologlar bul jerden (b.e.sh. IV-III ásirlerdegi) eneolit esteliklerin, ásirese kórkemlik jaqtan joqarı, naǵıs salınǵan keramika buyımlardı tapqan.
Elam pútkil tariyxı dawamında eki dáryanıń aralıǵı menen bekkem baylanısta bolǵan hám bul baylanıs onıń ekonomikası, mádeniyatına tásirin tiygizedi. Sol nárse dıqqatqa ılayıq, Elamnıń ózine tán jazıw sisteması jergilikli piktografiya tiykarındaǵı mixxat b.e.sh. III mıń jıllıqta qollanıwdan qaladı. Dáslep mixxat tekstleri akkad tilinde jazılǵan, b.e.sh. II mıń jıllıqta bolsa elamiy tilinde jazıla baslaǵan. Elamnıń eki dárya aralıǵındaǵı mámleketler menen siyasiy qatnasları turaqlı bolmaǵan. Waqtı-waqtı menen Elam Akkadqa (b.e.sh. XIII ásir) hám Shumerge (Urdıń III dinastiyası waqtında - b.e.sh. XXI ásirde) gárezli bolıp qalǵan. Biraq bunın kerisi bolǵan waqıtlar da bolǵan. Elam patshaları batıstaǵı qońsılarınıń hálsirep qalǵanlıqlarınan paydalanıp, olarǵa qarsı hújimge ótken. Máselen, b.e.sh. XX-XVIII ásirlerde kelispewshilik hám ózara urıslar dáwirinde Elam, Dajla hám Frot basseyninde óz basqarıwın ornatqan. B.e.sh. II mıń jıllıqta elamiyler jáne kúsheyip ketip, Vavilonǵa qarsı urıs ashqan.
Elamnıń jámiyetlk qatnaslarında qońsı eki dáryanıń aralıgına usagan orınlar kóp bolǵan. Biraq, sonıń menen birge jergilikli belgileri de bolǵan, álbette. Bunda ornatılǵan qatlamlıq jámiyet sharayatında hár túrli matriarxat qaldıqlari Eki dárya aralıǵına qaraǵanda kóbirek saqlanǵan. Bul áyyemgi Egipette júz bergen usınday ahwaldı esletedi. Sebebi, jer uchastkaları birotala hayallardıń erkinde bolǵan. Taxttıń miyrasxorlarınıń ózine tán tártibi de ibratlı bolıp tabıladi, taxt atadan balasına ótpegen, al aǵasınan inisine ótken (fratiarxat).
B.e.sh. VII-VII ásirlerde Elam menen Assiriya ortasında júda qatań hám keskin gúres bolıp, bul gúres Ashshurbanipal áskerleriniń Suzdı qıyratıwı menen tamamlanǵan. Bunnan keyin Elam ayırıqsha orın iyelemegen, biraq elamiy tili parsı hám vavilon tilleri menen birge jasay bergen. Behistun jazıwınıń úsh tilde bolǵanlıgı buǵan dálil boladı.
Elamnıń qulawı jańa xalıqlardıń, bul saparı iran tili toparındaǵı midiy hám parsılardıń kelip shıǵıwına sebep bolǵan.