“Assesment”

4. Midiya. Midiya arqa-batis Iranda jaylasqan. Mámlekettiń batıs bólegi Zagros tawı aymaǵı bolıp, keyin ala Midiya Atropatenasi dep atalǵan. Atropatenadan shıǵısta Midiyanıń oypatlıq bólegi jaylasqan. B.e.sh. III-II mıń jıllıqlarda bul aymaqlarda kassit, kutiy, xurrit tillerinde sóylesetuǵın otırıqshı hám sharwalar jasaǵan.
Grek dástu`rlerinde Midiya mámleketine Deyok degen adam tiykar salǵan. Ol mámleketke patsha etip saylanıp jeke hákimligin ornatqan. Midiya paytaxtı Ekbatana (házirgi Hamadan) tiklegen adam da sol adam delinedi. Ekbatana ápiwayı bir awıl bolıp, Deyok onı birneshe diywal menen qorshalǵan bekkem qorǵanga aylandırgán.
Midiya húkimdarlıǵınan eń ataqlısı hám Midiya mámleketiniń negizgi shólkemlestiriwshisi Kiaksar bolǵan (b.e.sh. 625-585-jıllar). Ol Assiriyanıń Vavilon hám Elamǵa qarsı gúresiniń nátiyjesinde hálsirep qalǵanlıǵı sebepli, pútkil Aldınǵı Aziyada skiflerdiń basqınshılıq háreketinen imkanı barınsha paydalanǵan. Kiaksar urısqaq arqa qáwimleriniń bul háreketine qarsi Midiyanıń ayamǵına zıyan jetiwine de qaramastan, skiflerdi tınıshlandırǵan hám hátteki óz xızmetine qoyıwǵa erisken.
Assiriya Elamdı qıyratqanı menen onı ózlestiriwge kúsh hám imkaniyatı qalmaǵan, keyin Elam Midiyanıń tásir sheńberine kirip ketken. Kiaksar ózin tiklep alǵan Vavilon menen jarasqan. Áyyemgi avtorlar Kiaksardıń qáwimlerden dúzgen láshkerlerden ibarat burınǵı saylandı áskerdiń ornına turaqlı armiyanı dúziwi eń úlken tabısı dep esaplaydi.
Assiriya menen gúres ájayıp jeńis penen tamam bolǵan. Kiaksar b.e.sh. 612-jılda Assiriyanıń paytaxtı bolǵan Nineviyanı iyelegen hám ossur miyrasın Vavilon patshası Nabupalasar menen bólisip alǵan. Urartu aymaǵınıń úlken bólegi hám Kishi Aziyanıń shıǵıs bólegi – Kappadokiya da Midiya mámleketiniń quramına kirgen.
Midiya jer múlikleriniń batısqa qarap keńeyiwi usınıń menen juwmaqlanǵan. Lidiya menen urıs Kiaksar ushın júda awır bolǵan hám ol (Vavilonnıń aralasıwında) shıǵıs penen grek álemi ortasındaǵı sawda-satıq jumısların óz qolında uslap turǵan qúdiretli bay mámleket penen kelisimdi abzal kórgen. Kiaksar menen Lidiya patshası Aliatt ortasındaǵı pitimge muwapıq Galis dáryası eki mámlekettiń shegarası bolıp qalǵan.
Kiaksardıń ulı, Midiyanıń aqırǵı patshası Astiag dáwirinde Jańa Vavilon patshalıǵı menen bolǵan doslıq qatnasları buzılǵan. Ortada kelispewshilik kelip shıǵıwına hár eki tárep dawager bolǵan shegaradaǵı Xarran qalası sebep bolǵan. Midiya áskerleri batısta Vavilon patshası Nabonidqa qarsı júdá keskin sawashlar júrgizip atırǵan Irannıń qubla bólimi-Midiya patshasıńıń joqarı húkimdarlıǵı astında parsı patshalıǵı Astiagqa qarsı qozǵalań kótergen. B.e.sh. 585-550-jıllarda patshalıq qılǵan Astiag dáwirinde Midiya úlken qúdiretli mámleketke aylandı. Bul waqıtta Elam da qosıp alındı.
Qozǵalanǵa Ahamaniyler shańaraǵınan bolǵan hám Midiya húkimdarlıǵı astındaǵı basqa hákimler sıyaqlı patsha ataǵın alǵan Keyqısraw II basshılıq qılǵan. Gerodottıń aytıwınsha (ol ádewir isenimli dásturden paydalanǵan bolsa kerek), Keyqısraw Astiagtıń (ana tárepinen) aqlıǵı bolǵan. Bunda usı nárseni de názerde tutıw kerek, midiyalılar menen parsilar bir-birine jaqın tuwısqan xalıqlar esaplanadı. Grek avtorları geypara waqıtları hátteki parsılardı midiyalılar dep ataydı, olardıń bunday dep atawı tosınnan emes, álbette. Irannıń tiykarǵı xalqın quraǵan parsılar menen midiyalılardıń tilleri hám mádeniyatlarında ulıwmalıq kóp bolǵan. Keyqısrawdıń qozǵalańı b.e.sh. 553-jılda baslanıp 3 jıl dawam etken. Astiag bul gúreste úlken qaharmanlıq kórsetken, biraq armiyanıń bir bólegi batısta bánt bolǵanlıǵı hám óziniń arasınan satqınlar shıqqanlıǵı sebepli isi júrispegen. 550-jılda Astiag taxtınan awdarılıp, birqansha waqıttan keyin óltirilgen (dereklerge qaraǵanda Keyqısraw bunnan xabarsız bolǵan) hám Midiya parsılarǵa boysındırılǵan.