Iii-tema o’zbekistannin geologiyaliq du’zilisi, relefi ha’m paydali qazilmalari joba

---

III-TEMA O’ZBEKISTANNIN GEOLOGIYALIQ DU’ZILISI, RELEFI 
HA’M PAYDALI QAZILMALARI
 
 
Joba: 
 
 
1.
 
Stratigrafiyasi ha’m litologiyasi 
2.
 
Tektonikasi ha’m
 
Respublika aymag’inda ta’biyattin’ rawajlaniw 
basqishlari ha’m releftin’ payda boliwi.
 
3.
 
O’zbekstan aymag’inin’ seysmiklig’i ha’m paydali qazilmalari.
 
 
 
Stratigrafiyasi ha’m litologiyasi. 
O’zbekstannin’ geologic du’zilisi ju’da’ 
quramali, onin’ aymag’inda proterozoy erasinan to’rtlemshi da’wirgeshe 
shekem payda bolg’an sho’gindi, magmatik ha’m metamorfik taw jinislari 
burmalang’an ha’m ju’da’ ko’p jariqlar menen bo’leklep jibergen. Tawli 
aymaqlarda, qaldiq tawlarda bul taw jinislari jer ju’zesine shig’adi, Turan 
plitasinin’ tegisliklerinde ha’m tawlar arasindag’i batiqlarda bolsa bul 
jinislar u’lken shuqirliqlarda etegi ha’m u’stin mezazoy ha’m kaynozoydin’ 
sho’gindi taw jinislari qaplang’an. Proterazoy jatqiziqlari O’zbekstanda 
Piskom taw dizbeginde, Hisar taw dizbeginin’ qubla-batis tarmaqlarinda 
ha’m Orayliq Qizilqumda barlig’i aniqlang’an. Bul jatqiziqlar Piskom taw 
dizbeginde gneyslerden (350 m), Hisorda gneyslerden, kristallasqan 
slanetslardan, Orayliq Qizilqumda tiykarinan slanetslardan, gneyslerden, 
dolomitlardan quralg’an. Olardin qalinlig’i 3000-3500 metrge baradi. 
Paleozoy jatqiziqlari turkimi tiykarinan 
antikli nariylardin’
yadrolarinda 
tarqalg’an bolip, bul eradag’i ha’mme da’wir jatqiziqlarinda payda bolg’an. 
Kembriy jatqiziqlari Tu’rkstan dizbeginin’ batis shetinde, Piskom 
da’ryasi basseyinde, Hisor taw aldi aymaqlarinda ha’m basqa jerde 
aniqlang’an bolip, ku’shli metamorfiklesken kremniyli slanetslardan, 
kristallang’an ha’ktaslardan, argillitlardan, qumtaslardan, konglomeratlardan 
payda bolg’an. Olar qaplaminin’ qalinlig’i 4000 metrge shekem baradi. 
Arsobik jatqiziqlar Tu’rkstan, Zarafshan, Nurata, Ziyovuddin-Zirabuloq 
tawlarinda, Shatqal-Quramanin’ arqa tarmaqlarinda aniqlang’an. Olar 
alevrolitlardan, qumtaslardan, argillitlardan, kvartsitlardan ha’m ha’k 
taslardan ibarat bolip, qaplamanin’ qalinlig’i 400-700 metrdi quraydi. 
Silur jatqiziqlari palezoy topari jatqiziqlari ishinde u’ken maydandi 
iyeleydi ha’m jatqiziqlardin’ ha’r tu’rliligi menen ajralip turadi. Olar, 
ma’selen, Shatqal-Qurama, Tu’rkstan ha’m Hisor taw dizbeklerinde, sonday-
aq Nurata tawlarinda alevrolitlar, qumtaslar, marmarlar, konglomeratlardin’ 
aralaspasinan quram tapqan bolip, qatlamnin’ qalinlig’i 3000 metrge shekem 
baradi. 

---

Devon da’wiri jatqiziqlari Shatqal-Qurama, Zirbulaq-Ziyovuddin, 
Orayliq Qizilqum, Sultanuvays tawlarinda ken’ tarqalg’an bolip, tiykarinan 
karbonatli jinislar- dolomit, ha’ktas, marmar ha’m qatti mergellerden ibarat. 
Qatlamnin’ qalinlig’I 3500 metrge shekem baradi. 
Tasko’mir da’wri jatqiziqlarinin’ litologik qurami ju’da’ ha’r tu’rli 
ha’m qaplamnin’ qalinlig’i 4500-5000 metr bolip, ha’ktaslar, dolomitler, 
mergeller, kremniyli slanetslar ha’m basqa jatqiziqlardan ibarat,olar 
qatlamlari o’z-ara almasinip turadi. Ba’lent tawli aymaqlarda tasko’mir 
da’wri jatqiziqlari ha’ktastin’ qalin qatlamlarinan ibarat. Onda boksittin’ juqa 
qatlamlari ha’m linzalari ushraydi. Shatqal, Qurama, Tu’rkstan ha’m Alay 
dizbeklerinde bul da’wir jatqiziqlari qalin bolip, 4500 metrge shekem baradi. 
Perm jatqiziqlarinin’ Shatqal, Qurama, Hisar ha’m basqa taw 
dizbeklerinde, sonday-aq Surxanda’rya ha’m Amuda’rya batiqlarinda 
tarqalg’anlig’i aniqlang’an.Olar tiykarinan konglomeratlar, qumtaslar, 
alevrolitlardan ibarat bolip, aralarinda ha’ktaslar, porfirlar, tuflardin’ 
qatlamlari ushraydi. Bul da’wir jatqiziqlarinin’ uliwma qalinlig’i 500 
metrden 2500 metrge shekem baradi. 
O’zbekstanda mezazoy erasina tiyisli qatlamlarda bul eranin’ ba’rshe 
da’wirleri jatqiziqlari ajratilg’an. 
Trias da’wri Qubla Ferg’anada, Hisordin’ qubla tarmaqlarinda, 
O’zbekstannin’ arqa-batis aymaqlarinda aniqlang’an. Biraq bul qatlamlardin’ 
liologik du’zilisi ha’rtu’rli bolip, olardin’ tiykarin konglomeratlar, qumtaslar, 
giller, alevrolitler quraydi, qatlamnin’ qalinlig’i 250-280 metrge shekem 
baradi. 
Yura da’wri jatqiziqlari Hisordin’ arqa janbawirinda ha’m qubla-batis 
tarmaqlarinda ko’mir qatlamlarinan, Ferg’ana konglomeratlarinan, To’mengi 
Amuda’rya ha’m Ustyurtta gilli-qumaqli, Batis O’zbekstanda argelitlerden 
ibarat bolip, qalinlig’i 100-300 metrge shekem baradi. 
Por da’wri jatqiziqlari O’zbekstannin deyerli ha’mme jerinde 
ajratilg’an ha’m olardin’ qurami ha’rtu’rli. 
Kaynozoy tu’rkimine kiriwshi paleogen, neogen ha’m to’rtlemshi 
da’wir jatqiziqlari O’zbekstanda ken’ tarqalg’an. 
Paleogen o’z na’wbetinde paleotsen, eotsen ha’m aligotsen 
jatqiziqlarinan payda bolg’an. Paleotsen jatqiziqlari qumtas, gil, alevrolit, 
ha’ktaslardan ibarat, qalinlig’i Ustyurtta 50 metrge shekem baradi. Hisor 
dizbeginin’ qubla-batis tarmaqlarinda bolsa qatlamlar qalinlig’i 160 metrge 
shekem baradi, ol ha’ktaslar ha’m dolomitlerden ibarat. 
Eotsen jatqiziqlari Ustyurtta, To’mengi Amuda’rya qumtas ha’m 
ha’ktaslardan (qalinlig’i 2-25 m), Qizilqumda, Tashkent a’trapinda tiykarinan 
gillerden (1-30 m), Ferg’ana albinda gipslesken gillerden ha’m qumlardan 
ibarat. 

---

Aligotsen jatqiziqlari eotsenge qarag’anda kemrek aymaqlarda 
aniqlang’an bolip, tiykarinan gillerden, qumtaslardan alevrolitlerden ibarat 
bolip, qalinlig’i 10 nan 150 metrge shekem jetedi. 
Neogen jatqiziqlari O’zbekstanda ken’ tarqalg’an. Ustyurtta qumtaslar, 
giller, alevrolitler, qumlar, ha’ktaslar ha’m mergellerden ibarat qatlamlar 
payda qiladi. Qalinlig’i 75 metrge shekem baradi.Qizilqumda neogen 
jatqiziqlari birqansha qalin (150 m) bolip, gillerden ibarat.Hisordin’ qubla-
batis tarmaqlarinda, Ferg’ana alabinda onin’ litologik qurami ha’r tu’rli. 
To’rtlemshi da’wir jatqiziqlari kelip sho’giwine ko’re tiykarinan 
continental allyuvial, allyuvial-prolyuvial, prolyuvial ha’m delyuvial bolip, 
litologik du’zilisi ha’m qatlamnin’ qalinlig’i tu’rli jerde tu’rlishe. Alyuvial 
jatqiziqlar tiykarianan iri da’rya alaplarinda ken’ tarqalg’an bolip, 
konglomeratlar, shag’allar ha’m qumlardan ibarat, u’sti onsha qalin 
bolmag’an lyos ta’rizli gil jinislari menen qaplang’an. Allyuvial- prolyuvial 
jatqiziqlar tawlar ha’m taw aldi tegisliklerdegi da’rya ha’m say 
jayilmalarinda tarqalg’an ha’m konglomeratlar, shag’allar ha’m lyos ta’rizli 
denelerden payda bolg’an. Prolyuvial jatqiziqlar waqtinsha ag’ar suw alip 
kelgen mayda shag’allar ha’m lyos ta’rizli denelerden quram tapqan bolip, 
taw eteklerinde ken’ tarqalg’an. Delyuvial jatqiziqlar tiykarinan shaqqiq 
jinislardan, lyos ta’rizli gillerden ibarat bolip, tawlar janbawirlarinda, da’rya 
alaplarinda tarqalg’an. 
O’zbekstan 
aymag’indag’i 
to’rtlemshi 
da’wir 
jatqiziqlari 
Yu.A.Skvortsov, G.A.Mavlanov ha’m basqalar ta’repinen stratigrafik 
sxemasina ko’re 4 kompleksge- Nanay, Toshkent, Mirzasho’l, Sirda’rya 
komplekslerge ajratilg’an. 
1.Nanay kompleksi