“Assesment”

6. A`yyemgi Arabistan ma`deniyatı. A`yyemgi Arabstan sivilizaciyasının` en` u`lken jetiskenliklerinin` biri jazıwdın` alfavit sistemasının` jaratılıwdur. Bul jazıw eleslerge ko`re, Finikiya protosinay (Sinaydan tabılg`an jazıwlarg`a qarag`anda) alfavitlerinen kelip shıqqan. Arqa Arabiya xalqı nabateyler de aramey jazıwlarına uqsas o`z alfavitlerin jarattı.
Jazıwlar tasqa, qojartaslarg`a oyılg`an; ag`ash ham ılay taxtashhalarg`a jazılgan, jez buyımg`a quyılg`an; jumsaq byımlarg`a bitilgen. Tarixiy waqıyalar bayanı, nızamlardın` stat`yaları jazılg`an bitiklar tabılg`an. İslew ha`m qurilis tekstleri, sog`ona jazıwları, is jazıwları bizge shekem jetip kelgen.
Monumental arxitektura tarawında u`lken jetiskenliklerge eristi. Marib, Timna, Shabva ha`m Karnava qalaları qarabalarına ko`re, qalalar tuwrı to`rtmu`yeshli qalalar formasında qurılıp, ba`lentligi 10-12 metrli tas diywallar menen orap alınadı. Qala diywallarında kvadrat formasında minoralar salıng`an. Petra qalası jartasta bolıp, onın` imaratları qoyalarda qurilg`an. Alebastr, jez ha`m ılaydan ha`ykallar jasalg`an. Haywanlar (o`giz, tu`ye, at) su`wreti dinamikalıq ha`m ko`rinisli su`wretlengenedi.
Arabstan yarim atawı dini politeistik qa`siyette bolg`an. Qubla Arabistanda bas quday Astar esaplang`an. Saba qa`wimlerde Almakaxon ay qudayı esaplanıp, og`an o`giz qurbanlik keltirilgen. Aspon, quyash ha`m bir neshe sayyoralarga ha`m sıyıng`an. Nabateylar Ilaxu yaki Alla («quday»), Dusharg (shaqmaq qudayı, du`n`ya basqarıwshısı)qa siyıng`an.

Ayyemgi Iran


1. Tábiyiy sharayat. Mesopotamiyanıń shıǵıs tárepinde átirapı taw dizbekleri menen qorshap alınǵan sheksiz Iran jazıqlıǵı jatar edi. Irandı Dajla hám Frot basseyninen Zagros taw dizbegi ajıratıp turatuǵın edi. Arqa tárepinen Elbrus taw dizbegi Kaspiy teńiziniń qubla jaǵası boylap ótedi, arqa-batısta bolsa Kopetdaǵ hám Pamir tawları Iran menen Orta Aziyanıń shegarasın payda etedi.
Oraylıq Irannıń ádewir bólegi, batıs Irannıń kópshilik wálayatları áste-aqırın shólge hám geybir jerleri suwsız sahraǵa aylanıp barǵan. Bunda kóshpeli sharwashılıq ústin bolǵan, biraq eki órkeshli túyelerdi (Baktriya túyesi) jetistiriw ayırıqsha órın tutqan. Bul túyeler b.e.sh. I mıń jıllıqlarda Assiriyada da az da bolsa payda bolǵan. Diyqanshıliq oshaqları Irannıń shetki úlkelerinde, jerdi saydiń suwları menen suwǵarıw múmkin bolǵan jerlerde bolǵan. Orta Aziyada, Irannan parıqlı túrde oypatlar keń jerdi iyelegen.
Biraq Dajla, Frot hám Nil suwların jılawlawdan kóre qaraǵanda Ámiwdáryanıń suwın ózlestiriw ádewir qıyın bolǵan hám bunda irrigaciya isleri ádewir keyin (b.e.sh. I mıń jıllıqlarda ǵana) baslanǵan. Diyqanshılıq mádeniyatınıń eń áyyemgi oshaqları Aral teńiziniń jaǵalarında emes, al ádewir qublada, Iranǵa shegaralas rayonlarda (házirgi Ózbekstan aymagında) bolǵanlıǵı anıqlandı. Arxeologlar bunda b.e.sh. V mıń jıllıqlarda-aq diyqanshılıqtıń bolǵanlıǵınan guwalıq beriwshi arpa, biyday dánleri hám úy haywanlarınıń súyeklerin taptı, biraq sonıń menen bir waqıtta Ámiwdárya basseyninde ańshılıq hám balıqshılıq húkim súrgen.
Iran sheksiz tawlı hám kóp shóllerden ibarat kontinental klimatqa iye bolǵan mámleket. Diyqanshılıq ushın qolaylı bolǵan oypatlar, taw aldı aymaqları júdá kóp. Arqada Elbrus taw dizbegi hám oǵan Túrkmen, Xorasan tawları qosıladı. Batisınan hám qublasınan Zagros hám túslik Iran tawları qorshap turadı. Qubla batıs Iranda (Huzistan) Korun hám Kerxa dáryalarınıń oypatlarında joqarı ónim beretuǵın jerler bar.
Xalqı. Iran menen Orta Aziyanıń áyyemgi zamandaǵı etnikalıq quramın anıqlaw júdá qıyın. Tek bir nárseni úlken isenim menen aytıw múmkin, b.e.sh. II mıń jıllıqlarǵa shekem bundaǵı tillerdi ya semit, ya hind-evropa tillerine kirgize almaǵan. Bundaǵı tillerden bizge belgili bolǵanı elamiy tili, bul til Irannıń qubla-batısında ómir súrgen, biraq uzaq ótmishte elamiy tili ádewir burın, shıǵıs hám shıǵıs-arqada da tarqalǵan bolıwı itimaldan jıraq emes.
Tek b.e.sh. II mıń j’llıqta, ásirese I mıń jıllıqta etnogenez kórinisi ayqınlasıp barǵan. Keńes dáwiriniń ilimiy ádebiyatlarında Orta Aziya hám Iranda hind-iran qáwimleri payda bolǵan, olar arqa tárepten kelgen dep boljaw etiledi. Biraq iran tilleri arqadan qublaǵa kirip kelgen degen pikirdiń tiykarsız ekenligi haqqında jańa pikirler bar, yaǵnıy Parsı qoltıǵı aymagında iran tillerin dariy shevası bolǵanlıǵı haqqında boljawlar bar.
B.e.sh. I mıń jıllıqtıń baslarında Batıs Iranda iran tilinde sóylesiwshi qáwimler jasaǵan. Bunı Ossur jılnamashılarınan bizge shekem jetip kelgen birqansha rayonlardıń onomastika hám toponomikası dálilleydi. Iranda mezolit hám neolit dáwirine tiyisli orınlar, arxeologiyalıq tabılmalar, gúlalshılıq buyımları Suza, Ekbatana, Pasargad qarabaxanalarınan tabılǵan úlken háykeller, jar tas relefleri, qımbat bahalı metallardan islengen buyımlar-riton-qadalar, áskeriy qurallar hám taǵınshaq-bezekler tawıp úyrenilgen. Evropa alımları J.de Margo hám Grishman bul áyyemgi qalalardıń qarabaxanaların úyrenip, irantaniwshılıq pánine áhmiyetli úlesin qostı.
B.e.sh. VII-VI mıń jıllıqlarda Batıs Evropada diyqanshılıq penen shuǵıllanatuǵın otıriqshı hám sharwa qáwimler b.e.sh. VI-V mıń jıllıqlarda Irannıń basqa aymaǵına tarqaladı. B.e.sh. III mıń jıllıqlardıń basında qubla-batıs Iranda Elamtu (vavilon hám ossur tilinde “mámleket”) yaki Elam – eń dáslepki mámleket birlespesi qáliplesedi. Elam Mesopotamiya arqa hám shıǵıs Iran menen baylanısqan Korun, Kerxa dáryalarınıń oypatlarında jaylasqan. Suza qalası paytaxtqa aylandı.