Ashyoshunosligi

l l . i l . Minerai bogiovcM moddalarning turlari
Kuydirmasdan olinadigan arzon sement yoki geosement. Kiyev 
muhandislik qurilish instutining tuproqli silikatîar tajribaxonasida 
1958-yili ternir olishda ehiqadigan chiqindi toshqol bilan ishqor 
aralashmasidan bog‘lovchi olish mumkinligi ilmiy asosda isbot- 
landi. Bunday gidravlik faol toshqolni ishqor bilan tegirmonda 
tuyib, biz bilgan oddiy portlandsementga nisbatan samaradorligi 
yuqori boMgan bog‘lovchi modda olishga erishildi, Keyinehalik 
1985-yillardan boshlab 0 £zbekiston sharoitidagi sanoat chiqindilari 
asosida arzon kuydirmay olinadigan toshqolli-ishqor sementini islî- 
lab ehlqarish borasida ilmiy-amaiiy tadqiqot ishlari boshlab yuborildi,
Toshkent arxitektura qurilish institutida professor Kasimov E.U, 
boshchiligida shogirdlari elektrotermofosfor va po£lat eritishda 
ehiqadigan toshloqlar, respublikamiz kimyo sanoati ishqor chiqin- 
dilaridan 300 dan 1200 markali kuydirmay olinadigan toshqolli- 
ishqor sement ishlab chiqarishga erishishdi. Bunday ilmiy-amaliy 
va tadqiqot ishlari asosida dotsent ToMaganov A.A. doktorlik 
dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqladi. Uning ilmiy-amaiiy ishlaxi- 
ning asosiy qismi ikki yil davomida Germaniyaning Vaymar 
shahridagi «Vauxaus» universiteti tajribaxonasida bajariîdi, Yevro- 
paning taniqli ashyoshunos olimlari bajarilgan ilmiy ishlarning 
mukammal ekariligi va olingan xulosalar respublika iqtisodiyoti 
uchun katta ahamiyatga ega ekanligini e’tirof etishdi.
Germariiya, Rossiya, Ukraina va boshqa davlatlardagi sanoat 
chiqindilari asosida olingan toshqol-ishqor sementlarning ham 
siqilishga bo‘lgan mustahkamligi uning ishqoriy bog‘!ovchi!ariga
255

---

bog‘liq boMgan holda 150MPa gacha (1500kg/sm2, po‘lat-3 ning 
markasi esa 2100 kg/sm2ga teng) bolishi isbotlandi. Muzlashga 
chidamliligi — 1000 sikl (sementning yaxshi turlari esa 300 sikl). 
Uni metal 1 qoliplarga havo harorati —40°C da ham mustahkamli- 
gini yo‘qotmagan holda qoliplash mumkin. Boshqa barcha xossalari 
ushbu sementning Davlat standartlariga mos keladi. Xo‘sh, bu 
toshqol-ishqorli boglovchi nimadan qilinadi? Uni ishlab chiqarish 
uchun, asosan, metallurgiya va kimyo sanoati chiqindilari ishlatila- 
di. Ishqoriy boglovchilarga kalsiyli soda, potash, natriy flor, 
eriydigan ishqorli silikatlar (suyultirilgan shisha, disilikat natriy, 
metasilikat natriy), shuningdek, birikmalarning suyuq chiqindilari, 
ishqor eritmalari va h.k. kiradi.
Toshqol-ishqorli bog‘lovchilami olish texnologiyasi quyida- 
gicha: granulangan metallurgiya toshqoli sementning maydalik 
darajasigacha tuyiladi va keyinchalik ishlatish uchun siloslarga 
yuklanadi. Parallel ravishda kerakli zichhkda ishqorli metall birik- 
masi qorishmasi tayyorlanadi. Bu kalsiy sodasi yoki yuqorida 
keltirilgan birikmalardan biri bo‘lishi mumkin, Bog'lovclnning 
o ‘zi — bu maydalangan toshqolning ishqorli boglovchi bilan 
aralashmasidir. U lar kerakli beton tayyorlashda qorgichlarda 
aralashtiriladi. Ishlab chiqarish jarayonining qolgan qismi oddiy 
sementli beton texnologiyasidan farq qilmaydi. Bunday boglov- 
chidan barcha turdagi og‘ir, yengil, g‘ovakli, ko‘pikbetonlar tayyor- 
lanishi mumkin: Bunday kuydirilmay olinadigan boglovchdni ishlab 
chiqarish uchun kerakli xomashyo — sanoat chiqindilari yetarli. 
Xomashyo sifatida vulqondan otilib chiqqan tog‘ jinslarini ham 
ishlatish mumkin. Ishqorli bog‘lovchilar asosidagi ko‘pikbetondan 
tashqari, og‘ir, yengil, g‘ovakli ko‘pikbeton konstruksiyalardan 
«sendvich» panellar ham tayyorlash mumkin. Ular hozirda poleu- 
retan asosidagilardan ham yengil va o‘tga chidamlidir. Toshqol- 
ishqorli betonlarning portlandsementli betonga nisbatan ba’zi 
afzalliklari quyidagñardir:
• m ustahkam lik b o ‘yicha betonning markasi M300 dan 
M l500 gacha kolarilishi;
® beton qorishmasi uchun suv talabchanligining 25—30% 
kamayishi;
256

---

® sulfatga chidamliligining sulfatga chidamli boshqa sement-- 
larga nisbatan yuqoriligi;
• qotish jarayonida kam issiqlik ajralib chiqishi;
• portiandsem ent asosidagi betonlarga nisbatan sovuqqa 
chidamliligi betón tuzihshining mayda g‘ovakligi hisobiga
2—3 marta yuqoriligi;
® bunday betonning suv bug‘i vositasida tez qotishni hisobga 
olganda, issiqlik ishlovi berishdan voz kechishga va 12—14 
soatda yetarli mustahkamlikka yetgani uehun qolipdan chiqa- 
rish imkoni paydo boladi.
Lipesk shahrida qurilgan dunyodagi birinehi toshqol-ishqorli 
bog‘lovchilar asosidagi 20 qavatli quyma betonli turar joyni o' n 
yil kuzatishda biron-bir nuqson aniqlanmagani bunday arzón se- 
mentni amaliyotda qo‘llash mumkinligini isbotladi.