Ashyoshunosligi

♦ Portlansement ishlab chiqarish
Portlansement ishlab chiqarishning ikki xil usuli mavjud — 
ho‘l va quruq.
H o‘l usulda xomashyolar maydalangandan so£ng, ular tegir- 
monlarda suv bilan birga tuyiladi. Bunda tarkibida 35-45% suv 
bo£lgan oquvchan massa— shlam hosil bo‘ladi. Keyin kuydirib 
sement klinkeri olinadi. Quruq usulda esa xomashyo quritiladi, 
so‘ng kuydiriladi. Quruq usulda pishirishda h o ‘l usulga qaraganda 
yoqilg‘i 30—40% kam sarflanadi. Sement ishlab chiqarishda, 
ma’lumki, sement narxining 28—30% yoqilg£i narxi tashkil qiladi.
Xomashyoni tayyorlash.
0 ‘zbekistonda quruq usulda portland- 
sement ishlab chiqarish ilk bor Navoiy sement zavodida yo‘lga 
qo£yildi. Portlandsementni ishlab chiqarishning ho£l usul texno- 
logiyasi respublikada keng tarqalgan.
Karyerdan keltirilgan xomashyo yirikligi 5 mm gacha qilib 
maydalanadi. Qattiq jinslar tosh maydalagich mashinalarida, yum-
250

---

shoqlari esa (tuproq, bo‘r) suv bilan maxsus hovuzda qorishtirib, 
hosil bo‘lgan shlam deb ataluvchi qayraoqsimon bo‘tqa quvur 
orqali silindr shaklidagi aylanma tegirmonga yuboriladi.
Po‘lat yoki cho‘yan sharchalar solingan tegirmon har daqiqada 
28 marta aylanadi va natijada undagi 35—45% gacha bo‘lgan 
shlam m ayda qilib tuyiladi. Tuyilgan shlam ning kimyoviy 
tarkíbini to ‘g‘rilash uchun uni uzatuvchi quvurlar orqali shlam 
saqlagich hovuzlarga yuboriladi va oksidlar miqdori tajribaxonada 
aniqlanadi.
Kuydirish. Tayyorlangan xomashyo aylanma xumdonlarda 
kuydiriladi, uning ichki yuzasi o ‘tga chidam li ashyo bilan 
qoplangan. Silindr shaklidagi xumdonning uzunligi 185—230 m, 
díam etri 5—7 m. Aylanma xum don maxsus tayanchlarga bir 
tomonga nishab (4o) qihb o‘rnatiladi. Aylanish tezligi daqiqasiga
1—2,5 martaga íeng.
Xomashyo namligi 34—40% bo‘lgan shlam xumdonning yuqori 
qismiga tushadi. Uning nishab tomonidan esa bosim ostida issiqiik 
manbayi alanga yuboriladi. Xumdonning to ‘xtovsiz aylanishi 
hisobiga xomashyo asta-sekin yuqori harorat tom on siljiydi va 
quyidagi íizik-kimyoviy jarayonlar ro‘y beradi:
— 70-200°C haroratda xomashyo quriydi;
— 200—700°C haroratda xomashyodagi organik aralashmalar 
yonadi;
— 700—1100°C haroratda magniy karbonatlar CaO, MgO,va 
C 0 2larga ajraladi va past asosli silikatlar — 2 C a 0 8 i 0 2, kalsiy 
aluminat va kalsiy ferrit 2Ca0-Fe20 4 lar hosil bo‘ladi;
— 1100—1300°C haroratda uch kalsiyli aluminat 3CaO A120 3, 
to ‘rt kalsiyli alumoferrit 4CaO Al20 3Fe20 4, hosil bo‘ladi;
— 1300—1450cC haroratda aralashma biroz eriydi va klinker- 
ning asosiy minerali 3 C a 0 S i0 2 hosil bo‘ladi va sovish jarayoni 
boshlanadi va sement klinkeri hosil boladi. Klinker omborlarda 
(1—2 hafta) saqlangandan so‘ng, unga ikki molekula suvli gips 
qo‘shib maydalab tuyiladi. Hosil bo‘lgan tayyor portlandsementni 
saqlash uchun siloslarga va qurilish inshootlariga jo ‘natiladi.
Quruq usulda portlandsement ishlab chiqarishda kukun xom­
ashyo siklonli quritgichlarga kelib tushadi, u yerdan chiqayotgan
251

---

issiq gazlar bilan kuydiriladi va dekarbonizatorga jo ‘natiladi. 
Tarkibdagi C aC 0 3 ajralgandan so‘ng aylanma xumdonga uzatiladi 
va klinker hosil boMish jarayoni davom etadi.