|
13-MAVZU. PAMOLOGIYa ASOSLARI.
REJA:
Mevachilikda nav tushunchasi.
Navshunoslik fanining mazmuni va vazifalari.
Navshunoslik tarixi va rivojlanishi.
1. Bog`dorchilikda nav - klon, bitta birlamchi organizmning (daraxtning vegetativ yo`l bilan ko`paytirilgan bir xil geno-tipga ega bo`lgan avlodi Hisoblanadi.
Meva ekin navlarining muHim xo`jalik belgilaridan biri - ularning barqarorligi (o`zgarmasligi) ya’ni vegetativ yo`l bilan o`zini to`la tiklashi, barcha belgi va xususiyatlarini to`la saqlab qolishdir. Har bir nav ma’lum biologik xususiyatlarga va mor-fologik belgilarga ega. Bularni bilish navlarni bir biridan farq qilish imkonini beradi.
Nav ma’lum bir tabiiy sharoitda yetishtirish, iste’molchi-larning ba’zi bir eHtiyojlarini qondirish uchun yaratiladi.
Nav deHqonchilik madaniyatiga, zamonaviy mexanizatsiyaga moslashgan bo`lishi, yetishtiriladigan sharoitda barqaror yuqori Hosil va maHsulot berish kerak.
Meva ekinlari navlari kelib chiqishi bo`yicha maHalliy, selektsion va chetdan keltirilgan navlarga bo`lingan. MaHalliy navlarga ma’lum bir joyda ko`p asrlar davomida tabiiy tanlash va sun’iy usullar natijasida vujudga kelgan navlar kiradi.
Selektsion navlarga ilmiy tadqiqot muassasalarida ilmiy selektsiya usullari asosida yaratilgan navlar kiradi. Chet davlat-lardan keltirilgan navlar, kelib chiqishidan qat’iy nazar uchinchi guruHga kiradi.
2. Pomologiya - (pomum-meva, logos-ta’limot) meva navshu-nosligi fani bo`lib, meva va rezavor o`simliklari navlarini kelib chiqishi, tarqalishi, morfologik belgilari, biologik xu-susiyatlari, mevasining sifati va boshqa muHim xo`jalik bel-gilarini o`rganadi. Navlarni Har xil iqlim sharoitlarda sinash va o`rganish natijasida foydali xo`jalik belgilari to`la namoyon bo`ladigan mintaqalarni aniqlaydi, shu yerda navlar ko`paytiri-ladi va xo`jalik maqsadlarida ekiladi.
Navshunoslik fanining ob’yekti - navdir. Navlarni xo`ja-lik biologik tomondan o`rganishda ulardan qishloq xo`jalik ish-lab chiqarishida foydalanish - navshunoslikning asosiy vazifa-sidir.
Har bir navning foydali xo`jalik asoslari navning faqat irsiy xususiyatlariga bog`liq bo`lmaydi, balki ularning namoyon bo`lishi tashqi muHitga Ham bog`liqdir. Navshunoslikning muHim vazifalaridan biri tashqi muHit ta’sirida navlarning foydali xo`jalik belgilarini shakllanishini va o`zgaruvchanligini o`rga-nishdir. Shu sababdan navlar Har xil tabiiy sharoitlarda o`rga-niladi, nav uchun eng yaxshi mintaqalar aniqlanadi va shu yerlarda ishlab chiqarishda foydalanish uchun navlar tavsiya etiladi. Navshunoslik navlarning morfologik belgilarini va muHim biologik xususiyatlarini o`rganadi va navlarni bir-biridan farq qiluvchi belgi va xususiyatlarini aniqlaydi; yangi navlar-ni chet davlatlardan olib keladi, ularni respublikamizning Har xil iqlim sharoitlarida sinab, meva ekinlari navlar majmui-ni boyitadi; mavjud navlarni ularga xos bo`lgan biologik xu-susiyatlari va morfologik belgilari bilan tirik Holda saqlay-di; meva ekinlari navlarini klon yo`li bilan yaxshilaydi.
O`rganish va sinash natijalari asosida ularni rayonlashtiradi.
3. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda mevali ekinlarning birinchi navlari
3-7 ming yil ilgari Xitoyda, Hindistonda, O`rta Osiyoda, Misr, Yunoniston va Kavkaz davlatlarida paydo bo`lgan.
Yunon olimi Feofrist 2300 yil ilgari urug`i bilan ko`pay-tirilgan navlarning aynishini kuzatgan va meva daraxtlarni faqat vegetativ yo`l bilan ko`paytirishni tavsiya etgan.
Qadimiy Rimda Ham navga katta e’tibor berilib, nav tozali-gini saqlash maqsadida muntazam ravishda nav ichida tanlash olib borishni, ko`paytirish uchun navlarni faqat eng yaxshi va yuqori Hosilli daraxtlardan olish kerakligini zarur deb Hisoblashgan.
Yevropada XVI asrdan boshlab qishloq xo`jaligida ekilayottan meva turlari soni ancha ko`paydi. Shu bilan bir qatorda bog`dor-chilik va ko`chatchilik rivojlandi. O`sib borayotgan talablarga javob bera oladigan yuqori sifatli navlar yaratildi.
Ishlab chiqarishda navlardan samarali foydalanish va yangi navlarni olish uchun mavjud navlarni Har tomonlama o`rganish kerak. Shu sababdan selektsiya taraqqiyoti bilan nav o`rganish Ham rivojlana boradi. XIX asr boshlarida meva navshunosligi meva-chilikdan ajralib aloHida ilmiy fanga aylandi.
Shu davrning ko`zga ko`ringan navshunoslari Dal, Lyukas, Oberdin va boshqa olimlarning fikricha, navshunoslikning vazifasi navlarni sinflash va tasvirlashdan iborat edi. Navga berilgan baHo mevasini ta’riflash bilan cheklanib qoldi.
Meva ekinlari navlarining faqat morfologik belgilarini o`rganish va ta’riflash bog`dorchilikning amaliy masalalarini Hal qilmasligini rus olimlari M.V.Rыtov, I.V.Michurin, V.V. Pashkevich va boshqalar aytib chiqdilar. Ular navlarning muHim biologik xususiyatlarini va foydali xo`jalik belgilarini o`rga-nish zarurligini ta’kidladilar. Bu navshunoslikda nav o`rga-nishning boshqa ilmiy yo`nalishi edi.
Ilmiy navshunoslikni rivojlantirishda rus olimi A.T.Bo-lotovning (1738-1833) xizmati katta. Uning asarlarida nashunos-lik tarixida birinchi bo`lib navlarni ilmiy o`rganishga asos solindi.
V.V.Pashkevichning fikricha navshunoslikning rivojlani-shi navlarning tuproq-iqlim sharoitlari, payvandtaglar, chang-lanish jarayonida navlarning bir-biriga bo`lgan munosabatlari, Hosilga kirish, pishish va terish, vegetativ fazalarining o`tish muddatlari va Hosildorligini o`rganishga bog`liq. Bundan tash-qari, navshunoslik navlarning nasl-nasabini, kelib chiqishini, mevali ekinlarning yovvoyi ajdodlarini o`rganishi kerak. V.V.Pashkevichning ko`p fikrlari Hozirgi zamon navshunosligiga asos bo`ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
