Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Savo! va topshiriqlar

1. Aholining tabiiy o’sishi va uning omillari nimalardan iborat?

2. Yangi shaharchalar nima maqsadda va kimlar uchun quril-gan?

3. Aholi zich joylashgan shaharlami toping.

4. Mahalliy aholining ish bilan bandligi qanday ahvolda edi?

5. Sanoat korxonalarida milliy kadrlar tanqisligining sababi nimada edi? Respublikadagi sanoat korxonalarining hududiy joy-lashuvini ta'riflab bering.

55-§. EKOLOGIK VAZIYATNING OG’IRLASHISHI. OROL FOJIASI

Ekoiogik muvozanatning buzilishi. Tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi, asosan inson faoliyati natijasida, ya'ni insonning tabiiy jarayonlarga aralashuvi kengayib va chuqurlashib borishi sababli paydo bo’ldi. 1970—1985-yillarda bu muammo bashariyat uchun katta tashvish tug’dirdi. Insonning xo’jalik faoliyati yildan-yilga kuchayib bordi, qo’riq yer-lar o’zlashtirildi, elektr stansiyalari, zavod-fabrikalar qurildi, yangi shaharlar soni ko’paydi. Yangi yerlarning o’zlashtirilishi, sanoat va qishloq xo’jalik korxonalari, transport faoliyatining nazoratdan chetga chiqib ketishi esa tabiatda mavjud muvozanatni buzib, noxush ekologik vaziyatni vujudga keltirdi.

Butun dunyoda olimlar ekologik muvozanat buzil-gan, buning xavf-xatari yadro urushi xavfidan qolish-maydi, deb turgan bir paytda sovet hukumati, KPSS bizning mamlakatimizda ekologiya muammosi yo’q, deb bu tahdidning oldini olish uchun hech qanday chora ko’rmadi. O’zbekiston olimlariga bu xavf to’g’risida gapirishga yo'1 berilmadi.

Islom Karimov «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida shunday deydi: «Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g’oyat xavfli zonalari-dan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o’n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar osti-da qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo’pol va takabburlarcha munosabatda bo’lishga yo'1 qo’yib bo’lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi. Inson—tabiat-ning xo’jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy da'vo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko’plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun fojiaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo’q bo’lib ketishi yoqasiga keltirib qo'ydi».

O’zbekistondagi barcha yirik og’ir sanoat tarmoqla-ri — metallurgiya, gaz-neft, energetika, kimyo korxo-nalari Ittifoq vazirliklari, mahkamalari qaramog’ida edi. Ekologiyani asosan o’sha tarmoqlar korxonalari buzib keldi. Lekin Markaz idoralari respublika aholisi salo-matligini emas, balki kam sarf qilib, ko’p daromad olish-ni o’ylardi. Shuning uchun bu korxonalarning rahbarlari atrof-muhitni ifloslantirishga qarshi zarur choralar ko’rmadi.

Shaharlarda sanoat korxonalari atrof-muhitni zaharli gazlar, chiqindilar bilan ifloslantirardi. Ayniqsa, kimyo zavodlari va kombinatlari ekologik vaziyatga juda katta salbiy ta'sir ko’rsatardi. Bu zavodlarning xavfli tomoni shunda ediki, O’zbekiston aslida aholi zich yashaydigan mintaqalardan hisoblanardi. Kimyo zavodlari asosan aholisi ko’p shaharlarda qurilgan edi. Masalan, ko’zdan kechirilayotgan yillarda Chirchiq shahrida Chirchiq elektr kimyo kombinati yoki SSSRda aholi eng zich joy-lashgan shahar hisoblangan Andijonning qoq o’rtasida gidroliz zavodi faoliyat ko’rsatardi. Respublikaning ko’pchilik yirik shaharlarida kimyo zavodlari ishlab turardi. Aholi zich bo’lgan shaharlarda joylashgan mazkur korxonalar xalq xo’jaligining u yoki bu tarmoq-larini zarur kimyoviy mahsulotlar bilan ta'minlab, ayni vaqtda atrof-muhitni ifloslantirib, respublika aholisiga, tabiatiga ekologik tahdid solardi. Atmosferaga chiqaril-gan zararli chiqindilardan o’simliklar va hayvonot dunyosi zarar ko’rdi, havo, suv, qishloq xo’jalik mahsu-lotlari zaharlandi. Kimyo sanoati korxonalarida o’sha yillari changlarni ushlab qoladigan va gazlarni tozalaydi-gan qurilmalar yetarli darajada o’matilmagan edi. Bular aholi istiqomat qiladigan punktlar va sanoat mintaqalari havosining ifloslanishiga sabab bo’lib keldi. Bu holat aholining salomatligiga salbiy ta'sir ko’rsatdi.

Sovet hukumati amalga oshirgan agrar siyosati tufayli yillar osha mustahkamlanib borgan paxta yakkahokimli-gi O’zbekiston tabiati muvozanatining buzilishiga sabab bo’ldi.

Paxta ekin maydonlarining beda va oziq-ovqat ekin yerlari hisobiga kengayishi almashlab ekishni cheklab qo’ydi. Monokultura g’o’zaning yoppasiga kasallanishiga olib keldi. G’o’za zararkunandalari va kasalliklariga qarshi kurashda Markaz ko’rsatmasi bilan o’ta zaharli kimyoviy moddalar ishlatildi. 80-yillar o’rtalarida respublikada 90 ming tonna pestitsidlar qishloq xo’jaligi-da qo’llanildi. Zaharli moddalar bilan ishdab berish may-donlarning taxminan yarmida samolyotlarda bajarildi. Zaharli moddalarning paxta dalalariga samolyotda sepi-lishi havoni, suvni zaharlab, aholi salomatligiga, tabiat-ga, hayvonot dunyosiga zarar yetkazdi.

Zaharlilik darajasi yuqori bo’lgan kimyoviy modda-butifos g’o’zani defolyatsiya qilish uchun 20 yilga yaqin ishlatildi. Defolyatsiya asosan samolyotlarda bajarilar edi. Ko’p hollarda butifos har gektar paxta maydoniga belgilangan me'yordan 2—3 baravar ko’p ishlatilardi. Zaharli butifosning defolyatsiyada keng qo’llanilishi atrof-muhitga va odamlar salomatligiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Respublika rahbar organlari 1981-yili bu zaharli kimyoviy moddadan foydalanishni taqiqladi. Biroq butifosdan g’o’zani defolyatsiya qilishda ayrim xo’jaliklar keyingi yillarda ham foydalandilar.

Pestitsidlarni tashish, saqlash qoidalariga xo’jaliklar yetarli e'tibor bermas edi. Respublika xo’jaliklarida pestitsidlar saqlanadigan omborlarning uchdan ikki qismi zaharli kimyoviy moddalar saqlash uchun belgilangan sanitariya normalariga mos kelmasdi. Ularning ko’plari aholi istiqomat qiladigan joylarga, transport yuradigan yo’Uarga, ariqlarga yaqin yerlarga qurilgan edi. Bu hol odamlarning va ichimlik suvlarining zaharlanishiga olib keldi. o’sha davrda qishloqlarda vodoprovodlar juda kam bo’lganligi tufayli ko’pchilik qishloq aholisi ariq va hovuzlardan suv ichar edi. Pestitsidlarni saqlash va qo’llash qoidalariga rioya qilmaslik ariq suvlarining zaharlanishiga, aholi orasida sariq, anemiya (kamqon-lik), sil, yurak-qon-tomir va boshqa og’ir kasalliklarning keng tarqalishiga olib keldi.

O’zbekistondagi irrigatsiya tarmoqlarining ko’p qismi zamonaviy texnik talablarga javob bermas edi. Ariqlar-ning suv shimilishiga qarshi qoplamalari yo’qligi natijasi-da suvning ko’pi yerga singib ketardi. 1978—1982-yillar-da respublikamizda har gektar yerga sarflangan suvning o’rtacha miqdori normadagidan ikki baravar ko’p bo’ldi. Markaziy idoralar aybi bilan Orol dengizi havzasida tashvishli va halokatli murakkab ekologik vaziyat yuzaga keldi. O’zbekistonda yuzlab, minglab gektar yerlarning meliorativ holati yomonlashdi. Natijada umumdavlat manfaatlariga ham, milliy manfaatlarga ham mos bo’lmagan ahvol vujudga keldi.

Ana shunday bir sharoitda qurilgan suv omborlari-ning ta'siri ahvolni og’irlashtirdi. Uzoq yillar qishloq xo’jalik muammolari bilan shug’ullangan akademik M. Muhammadjonovning ma'lumotlariga qaraganda, jamiyatimizda ekologik fojianing yuzaga kelishida, ya'ni atrof-muhitning yomonlashuvida suv omborlarining ham ulushi bor. Markaziy Osiyodagi eng yirik Tuyamo’yin suv ombori kuybishevlik loyihachilar taklifiga asosan Sulton Sanjar tuz koni va ko’m-ko’k o’rmonzorlar usti-ga qurildi. Oqibatda asrlar davomida Xorazm vohasini tuz bilan ta'minlab kelgan kon suv ombori tagida qolib ketdi. Ombordagi sho’r suv esa vohaning paxta dalalari tomon oqizildi. Bu esa Xorazm viloyatida ekologik vaziyatni juda og’irlashtirib yubordi.

1985-yilga kelib suv omborlari soni yana ham ko’paydi. Ularning ta'siri ostida daryolarning suvi tar-

kibida tuz va zaharli moddalar ko’payib ketdi. Natijada yerlarning sho’rlanishi milliy fojia sifatida har tomonla-ma xavf sola boshladi. Namangan yerlarining 48 foizi, Andijon yerlarining 23 foizi, Sirdaryo yerlarining 22 foizi kuchli sho’rlandi. Respublikamizda 1,5 mln gektardan ortiq yerlar sho’rlangan edi.

Suv inshootlarini kengaytirib borish respublika iqti-sodiyoti uchun muhim ahamiyatga ham ega bo’ldi. Qo’riq yerlar suv bilan ta'minlandi, yangi yerlar tashkil etildi. Biroq ular iqtisodiy samara berishdan tashqari sal-biy ta'sir ham ko’rsatdi, ularning natijasida yer osti suvlarining sathi yuqoriga ko’tarilib, haydaladigan yer-larni sho’r va botqoq bosdi, bog’-rog’lar va tokzorlar qurib qoldi.