Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Markazning milliy siyosati va uning salbiy oqibatlari.Urushdan keyingi yillarda milliy siyosatda zo’ravonlik va chetga og’ishlar bo’lganiga qaramay, respublikada millat va elatlar, jumladan, O’zbek

xalqining iqtisodiy va madaniy rivojlanishida mubim siljishlar ro’y berdi. Biroq millatlararo munosabatlarda muammolar bisyor edi. Ular haqida oshkora gapirilmas, matbuotda yozHmas edi-yu, lekin xalq ko’nglida pin-honiy alam kuchayib borardi.

Partiya va hukumatning davlat qurilishidagi asosiy maqsadi yagona Ittifoq davlatini har tomonlama mus-tahkamlashdan iborat bo’ldi. Partiya «mahalliychilik va milliy cheklanganlikning har qanday ko'rinishlari»ga qarshi, ya'ni o’z istiqloli, milliy madaniyatini himoya qi-lishga qaratilgan milliy harakatlarga qarshi qattiq kurash olib bordi. Sovet va davlat xavfsizligi tashkilotlari erkin fikr yuritishni ta'qib qilar, respublikada mustaqillikka erishishning har qanday ko’rinishlarini bo’g’ib qo’yar edi.

O’zbekistonning suverenligi aslida faqat qog’ozda qayd etilgan bo’lib, mustaqillik kunlariga qadar qog’ozda qolib keldi. Markazdan turib amalga oshiriladigan siyosat respublikani mustaqillikdan mahrum etar, uning iqtisodiyotini xom ashyo tayyorlashga qaratar va mus-tamlakachilik siyosatidan kam farq qilardi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi hukm surgan, respublikaning haq-huquqlari cheklab qo’yilgan sharoitlarda respublika hokimiyat organlari o’z xalqining manfaatlariga mos keladigan siyosat yuritish, o’z mintaqasining eng muhim muammolarini hal qilish imkoniga ega emas edilar.

Boshqaruvni markazlashtirishning salbiy oqibatlarini hartaraf etish maqsadida ayrim yillarda ittifoqdosh resblikalarning huquqlarini kengaytirishga doir cho-^r j_ar ko’rildi. Jumladan, 50-yillarning o’rtalarida yengil va oziq-ovqat sanoati, avtomobil transporti, temir va asfalt yo’llar, sog’liqni saqlash, aloqa, umumiy ovqat-lanish va boshqa tizimlarga qarashli o’nlab korxonalar respublikamiz ixtiyoriga berildi.

50-yillrning oxirlariga kelib ma'muriy-iqtisodiy ra-yonlardagi sanoat va qurilish boshqaruvi Xalq xo’jaligi kengashlari ixtiyoriga o’tkazildi. Bu islohot umuman olganda ijobiy ahamiyatga ega bo’ldi. U ortiqcha markazlashtirishni cheklab, xo’jalikka rahbariik qilishda mahalliy organlarning huquqlarini kengaytirdi. Bu islohot kutilgan natijaga olib kelmadi.

Urushdan keyingi yillarda O’zbekiston iqtisodiyoti Ittifoqning yagona xalq xo’jaligi majmui doirasida rivojlanib bordi. Markazdan turib boshqarish respublika boy-liklaridan metropoliya manfaatlarida foydalanishga imkon berdi.

Sanoatni maqsadga muvofiq ravishda joylashtirish-ning zarur sharti xom ashyoning yaqin bo’lishi hisoblanadi. Respublikada xom ashyo bo’lsa-da, ulardan tayyor mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalar qu-rilmagan edi. Paxtadan mahsulot ishlab chiqaruvchi ip-gazlama kombinatlari Rossiya markazida joylashgandi. Bunday tartib mahalliy aholi manfaatiga zid bo’lishiga qaramay, keladigan daromadning hammasi Markazga tushar edi. Bunday muammolar millatlararo munosabat-larda keskinlikni yuzaga keltirdi. ₍ Markazning milliy siyosatida kadrlar masalasi muhim °'rin tutardi. Respublika partiya va hukumatidagi bi-nnchi yordamchilar, O’zbekiston Kompartiyasi Mar-kaziy Komitetining «ikkinchi kotibi» va O’zbekiston Ministrlar Soveti raisining «birinchi o'rinbosari» lavo-zitnlariga 30-yillardanoq Moskvadan yuborilgan vakilarini tayinlash tartibi o’rnatilgan edi. Bu shaxslar katta nuquqqqa ega bo’lib kadrlar taqdirini o’z ixtiyorlaricha halqila olardilar.

Bundan tashqari Markazga bo’ysunadigan lavozimlar nomenklaturasi mavjud edi. Unga partiyaning birinchi kotiblari va davlat organlarining rahbarlari kirardilar. Masalan, O’zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi Raisi bo’lib 1950-59-yillarda Sharof Rashidov, 1959—70-yil-larda Yodgor Nasriddinova ishlagan. Ular rasman respublikada «saylansa»da, lekin amalda Markaz bilan kelishilgan holda ishga tayinlanardi. Sirtdan qaraganda respublikani O’zbeklar boshqarayotgandek ko’rinardi, ammo haqiqatda hokiraiyatni idora qilish tizgini Ittifoq organi qo’lida edi.

Bunday siyosat mahalliy aholining manfaatlariga ziyon yetkazdi. Yetakchi sanoat sohalari uchun muta-xassislar yo’q degan bahona ostida ular Markazdan tak-lif qilindi. Fan-texnika taraqqiyotini belgilovchi sohalar uchun mutaxassislar O’zbeklardan yetarlicha tayyorlan-mas edi. 1959-yilda respublika aholisi tarkibida O’zbeklarning salmog’i 62% dan ortiq bo’lsa ham, unda-gi O’zbek ishchilarining salmog’i atigi 43%ni tashkil etdi. Ittifoqqa bo’ysunadigan korxonalar asosan Rossiya va boshqa respublikalardan taklif etilgan mutaxassislar va ishchilar bilan ta'minlanardi. Bunday korxonalarda ish haqi mahalliy sanoat korxonalaridagiga qaraganda ko’proq edi. Masalan, Ittifoqqa bo’ysunadigan korxo-nalarda bir ishchining o’rtacha ish haqi 1950-yilda 133% ga ko’paygan bo’lsa, respublikaga bo’ysunuvchi korxo-nalarda 73%ga ko’paydi. Bunday kadrlar siyosati mahal-liy aholining moddiy va ma'naviy manfaatlariga ziyon yetkazib, respublikada millatlararo munosabatlarning murakkablashuviga zamin yaratdi.

Ijtimoiy soha insonlarning hayotiy manfaatlariga bevosita daxldor bo’lib, millatlararo munosabatlarning shakllanishiga to’g’ridan-to’g’ri ta'sir o’tkazib bordi.

Ijtimoiy siyosatning tarkibiy qismi mehnatkashlar uchun turar joy sharoitlarini yaratishdir. 50—60-yillarda O’zbekistonda ko’pgina turar joy massivlari qurildi. Toshkentdagi yirik massivlar — Chilonzor, Yunusobod, Qoraqamish va boshqalar, viloyatlardagi zamonaviy qu-lay uylardan bunyod topgan mikrorayonlar shular jum-lasidandir. Biroq bu sohada ham chetga og’ishlar kuza-tildi. Chunonchi, yangi massivlarga asosan Rossiya va

282

boshqa respublikalardan ko’chib kelganlar joylashtirildi. Mahalliy aholi esa kanalizatsiyasi, gazi, markazdan turib isitiladigan moslamalari va boshqa kommunal-maishiy qulayliklari bolmagan eski turar joylar va mahalliy uylarda yashayverdi.

Markazning dasturilamal hisoblangan hujjatlarida millatlar va elatlar teng huquqlidir deb e'lon qilindi. Biroq Ittifoqdagi har bir xalqning madaniyati «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» bo’lishi kerak, degan sta-lincha g’ayriilmiy nazariya shunday yo'1 tutilishiga olib keldi. Bu nazariyaga ko’ra, asosan baynalmilal madani-yat rivojlanishi zarur edi. Milliy madaniyatning rivojla-nishi esa ikkinchi darajali masala hisoblanardi. Bu hol O’zbekiston madaniyatining rivojlanishiga ham to’g’a-noq bo’ldi.

60-yillaming boshlarida shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat to’g’risidagi stalincha nazariya madaniyatlarning gullab-yashnashi va bir-biriga yaqin-lashuvi to’g’risidagi yangi g’oya bilan almashtirildi. U amalda millatlar bir-biriga qorishib, chatishib ketishi kerak, degan ma'noni anglatar edi. Partiyaning milliy masaladagi asosiy vazifasi «millat va elatlarning to’la-to’kis birligiga», baynalmilal madaniyat yaratishga erishishdan iborat bo’lib qoldi.

Bunday milliy siyosatning amalga oshirilishi O’zbek xalqini milliy ildizlaridan ajratib, milliy o’z-o’zini anglashning o’sib borishiga to’g’anoq bo’ldi, milliy iftixor tuyg’ularini bo’g’ib qo’ydi. Aholining ilg’or qis-mida mavjud tuzumga nisbatan norozilik tuyg’ularini keltirib chiqardi. Keyinchalik bu alamlar Farg’onada va boshqa joylarda bo’lib o’tgan fojiali hodisalarga olib keldi. Bularning hammasi respublikaning tarixiy va mil-liy xususiyatlarini, O’zbek xalqi manfaatlarini hisobga olmay rivojlantirish natijasi bo’ldi.