Aniq fanlar

Elektromagnit ikduksiyaning qo’llanilishi. Birinchi elektromotor modelini Faradeyning o’zi yasagan. 1832 yilda Ippolit Pikskiy elektromotorni ixtiro etadi. 1844 yil Luidji Paliyeri o’zgaruvchan tok generatorini yaratadi. 1859 yil Rumkorf elektromotor yordamida havoda uzunligi 50 sm li uchqun hosil qildi. 1876 yilda Finlandiyada A.Grexemon Bellom (1847-1922) tomonidan birinchi bor yaratilgan telefon hozirgi kunga qadar deyarli o’zgarishsiz kelmoqda. So’ngra Edison va Devid Yuz degan ixtirochilar (1878 y) mikrofonni kashf etishdi. Hozirgi paytdagi telefon aloqasi yordamida bir zumda dunyoning istalgan joyi bilan gaplashish mumkin. Zamonaviy radio, televizor, kompyuter va h.k. texnik asbob uskunalarning barchasi elektromagnit induksiyaga asoslangan.

A.Amper
(1775-1836)

E lektrodinamika. A. Amper — fransuz fizigi va faylasufi, kibernetika fanining asoschilaridan biri. U Ersted, Faradey va G.Om kashfiyotlari zamirida o’zgarmas toklarning o’zaro ta’sir qonunini kashf etdi. U birinchi marta fizikaga elektrodinamika so’zini kiritib, toklarning o’zaro ta’siri qonunini ochdi va tokli ramkani magnit maydonida aylanma harakat qilishini ko’rsatib, elektromotorlar tuzilishini nazariy asosini yaratdi.
U magnit maydonining tokli o’tkazgichga ta’sir kuchini tajribada aniqladi:

I- tok kuchi, V-magnit induksiya vektori, 1 — o’tkazgich uzunligi, a [IB]-orasidagi

burchak, r-o’tkazgichlar o rasidagi masofa, magnit doimiysi va muhitning magnit singdiruvchanligi. Amper formulasi asosida tok kuchining o’lchov birligi 1 A ga ta’rif beriladi va haqli ravishda tok kuchining o’lchov birligi uning sharafiga «Amper» deb qabul qilinadi.
MAKSVELLNING ELEKTROMAGNIT MAYDON NAZARIYASI
J. Maksvell Faradey tajribalariga asoslanib, elektrodinamikaning asosiy fundamental qonunlarini kashf etdi. Maksvell ham Faradey qonunlarini talqin etishni dielektriklarning qutblanish jarayonlarini tushuntirishdan boshladi. Maksvell ham Faradey, Mossoti va Franklinlar ilgari surgan efir, ya’ni «elektr flyuidi» gipotezasidan foydalanadi.
A gar molekula tashqi elektr maydonning (induksiya) ta’sirida bo’lsa, efir uning bir tarafida ko’proq ikkinchi tarafida kamroq bo’ladi. Natijada. molekulaning bir tarafida musbat, ikkinchi tarafida manfiy kuch to’planadi.
Maksvell dielektrikning qutublanishini mexanik jismlarning deformasiyasi holatiga qiyoslaydi. Agar muhit o’tkazgich bo’lsa, elektr yurituvchi kuch ta’sirida tok vujudga keladi, agar muhit izolyator yoki dielektrik bo’lsa, Maksvell fikricha, tok vujudga kelmaydi, ammo elektr siljishi (qutblanish) yuzaga keladi. Qutblanish kattaligi tashqi elektr yurituvchi kuchga proporsional bo’ladi. Siljish kattaligi birlik yuzani kesib o’tuvchi elektr miqdori bilan aniqlanadi. Maksvell Faradeyning «Maydon kuchi» atamasi o’rniga maydon kuchlanganligi (Ye) degan tushunchani kiritadi.
Elektrlanish energiyasi dielektrik muhitda (qattiq, suyuqlik, gaz yoki og’irsizlik materiyada) mujassamlashgan bo’ladi. Energiya muhitning har bir nuqtasida deformasiyalangan holatda, ya’ni elektr qutblanish oqibatida paydo bo’ladi.

Maksvell nazariyasi uning 6 ta tenglamasi orqali ifodalanadi. Bu tenglamalar Nyuton mexanikasi tenglamalaridan farq qilib, elektromagnit maydon tabiatini, ya’ni uning dinamikasini ochib beradi.

Y e, N- elektr va magnit maydoni kuchlanganligi. S — yorug’lik tezligi. -elektr doimiysi. - muhitning dielektrik singdiruvchanligi. D, V - eyektr va magnit induksiya vektori. — magnit doimiysi va muhitning magnit singdiruvchanligi.
Maksvell tenglamalari nafaqat elektr va magnit maydonlari dinamikasini, balki yorug’lik va uning moddalar bilan o’zaro ta’siri jarayonlarini ham tushuntirishga qodir ekan.
Maksvell nazariyasi fizika fanining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shdi. Ammo Maksvell nazariyasi bir qator kamchiliklardan xoli emas edi. Birinchidan, Maksvell o’z nazariyasida «efir» tushunchasidan foydalanadi. Ikkinchidan, Maksvell nazariyasi relyativik holatlarda yuz beradigan jarayonlarni tushuntirishga ojizlik qilar ekan. Bu muammo keyinchalik Eynshteyn tomonidan maxsus nisbiylik nazariyasining yaratilishi bilan hal etildi.
Ikkita bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan zaryadlarning o’zaro ta’sir kuchini ifodalovchi Veber formulasidagi o’zgarmas koeffisiyentni 1856 yilda Veber va Kolraushlar tajribada aniqlashdi. Bu kattalik yorug’lik tezligiga teng ekanligi ma’lum bo’ldi. Demak, elektromagnit induksiya yorug’lik tezligiga teng tezlikda tarqalar ekan. Bu shundan dalolat beradiki, elektromagnit induksiya va yorug’lik o’rtasida aloqa bor ekan. Maksvell 1864 yilda yorug’likning elektromagnit to’lqin nazariyasini yaratib, shunday degan edi: «Vakuumda siljish toki yorug’lik tezligiga teng tezlikda tarqaladi». Demak, tebranayotgan zaryad o’z navbatida o’zgaruvchan elektr maydonni, u esa o’z navbatida o’zgaruvchan magnit maydonni vujudga keltirar ekan. Bu elektromagnit tebranishlar fazoda elektromagnit to’lqin tarzida tarqalar ekan.
Maksvell tomonidan yaratilgan elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar nazariyasi fizika fanini keyingi rivojlanishiga ulkan hissa q o’shdi.

E ektromagnit tebranishlar Elektromagnit to’lqini

Maksvell tenglamalari yorug’lik va uning moddalar bilan o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan barcha jarayonlarni izohlash imkoniyatini berdi. Fizikada yangi-yangi yo’nalishlar yuzaga kela boshladi.