Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

Asosiy savollar: 
1.
 
Tabiatni muhofaza qilish tarixi. 
2.
 
Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, tabiatni muhofaza qilish yo‘llari 
3. Tabiiy zahiralarning ta‘rifi, xillari va ulardan foydalanish. 
4. Tabiatning radioaktiv ifloslanishining organizmlarga ta‘siri 
1-asosiy savol bayoni
Tabiatni muhofaza qilish tarixi insbniyat tarixining ilk jiavrlariga to'g'ri keladi. Insoniyat 
tarixiy davri bilan tabiiy muhitning taraqqiyot va o'zgarish tarixi bir xil emas. Biroq ular orasida 
chambarchas aloqa bor. Eng yangi paleogeografik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, to'rtlamchi davr 
davomida antropogen faktor ta'sirida va shu omillar yordamida tabiiy sharoit muayyan darajada 
o'zgaradi. Tabiatni muhofaza qilish tarixini o'rganayotganda ana shu narsaga ahamiyat berish lozim. 
Inson bilan tabiatning o'zaro munosabati jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy strukturasi va ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyotiga bog'liq ekanligi qayd qilingan edi. Kishilik jamiyati 
taraqqiyotining dastlabki bosqichi-poleolit va neolitda inson bilan tabiatning o'zaro munosabati 
ibtidoiy ahvolda edi. Ibtidoiy odam o'zi uchun kerakli narsani tabiatdan olar ekan, buning oqibati 
to'g'risida o'ylab ham o'tirgan emas. 
Ibtidoiy j amoa tuzumi davrida kishilar o' ziga kerakli bo' Igan ozuqalarni olishdan tashqari, tabiatdan 
olayotgan ne'matlarning holatiga ham ahamiyat bera boshlaydi. Kishilar tabiiy hodisa va 
jarayonlarning sabablarini, ular o'rtasidagi aloqalarni aniqlamoqchi bo'lgan, albatta. Ishlab chiqarish 
qurollarining ancha takomillashgan turlari - o'q-yoy, murakkabroq baliq ovlash asboblari, qadimgi 
aholining tabiatan o'zi uchun zarur bo'lgan narsalarni ko'proq olishga va hayvonlarni kengroq 
maydonda tutishga, ov qilishga imkon beradi. Bularning hammasi qadimgi kishilar jamoasi yashagan 
joyning tezda buzilishi, ozuqa kamayishiga olib kelgan. Insonlar o'zlarining hayotlari uchun muhim 
bo'lgan tabiiy zaxiralarni himoya qilish yuzasidan ba'zi bir choralarni ko'ra boshlagan. Chunonchi, 
muayyan hududlarda xilma-xil hayvonlarni ovlash va foydali o'simliklarni terib olish man etila 
boshlagan. Foydali hayvonlarni
ko'plab qirib yuborish ko'pgina ibtidoiy xalqlarda o'lim jazosiga sabab bo'lgan. Bu esa tabiatni 
muhofaza qilish tarixining boshlanishi bo'lgan. Qimmatli hayvonlar, ov qilinadigan va yeyishga 
yaroqli yovvoyi o'simliklar o'sadigan joylar muqaddas deb e'lon qilinib, bu yerlarda ov qilish va 
o'simliklarni terish man etiladi. Shunday qilib o'ziga xos ibtidoiy qo'riqxonalar paydo bo'lgan. Bu 
davrda ibtidoiy chorvachilik va ibtidoiy dehqonchilik rivojlana boshlagan. Bu esa ibtidoiy jamoa 
tuzumi kishilariga yerlar va yaylovlardan yaxshiroq foydalanishga imkon bergan, tabiatdan 
foydalanishning ibtidoiy sistemasi asta-sekin vujudga kelgan. 
Quldorlik jamiyati xususiy mulkchilik paydo bo'lgan dastlabki sinfiy jamiyatdir. Ibtidoiy 
urug'chilik tuzumida ishlab chiqarish qurollari va ishlab chiqarish vositalari xususiy mulkchilik 
bo'lmaydi, birlikdagi mehnat hukmron edi. 
Quldorlik jamiyatida ham tabiatni muhofaza qilish bo'yicha choralar ko'rilgan. Chunki 
ibtidoiy-sinfiy jamiyatning deyarli hammasida qurg'oqchilik bo'lib, yerlarni sug'ormasdan yashab 
bo'lmas edi. Yog'och-taxtalarga ehtiyoj katta bo'lgani uchun, ularda o'rmon daraxtlarini qo'riqlash 
haqida qonunlar vujudga kela boshlagan. Masalan, Vavilon podshosi Hammurapi eramizdan avvalgi 
1792-1750-yillar, ya'ni bundan qariyb 4 ming yil oldin bar doim yog'ochga muhtoj bo'lganidan 
o'rmonlarni muhofaza qilish chorasini ko'rgan. 
Feodalizm davrida antogonistik sinflar - feodallar bilan krepostnoy dehqonlar tabaqalanishi 
yanada avj oldi. Bu esa tabiiy zaxiralarga nisbatan oqilona munosabatda bo'lishga imkon bermas edi. 
Ana shu iqtisodiy-ijtimoiy formatsiyada Ovro'pa bilan Osiyodagi juda katta hududlar o'zlashtirilgan. 

---

53 
O'sha davrgacha noma'lum bo'lgan tabiiy zaxiralar qishloq xo'jaligi va sanoatda ishga 
solingan. O'rmonlarning yo'q qilinishi hisobiga ekinzorlar kengaytirilgan. Markazdan uzoq joylarda 
yangi mustamlakalarni bosib olishga zarur bo'lgan ko'pdan-ko'p kemalar qurish uchun o'rmonlar 
kesilgan. Mineral foydali qazilmalar - temir va kumush ko'p miqdorda qazib chiqarila boshlagan. 
Feodalizm davriga xos bo'lgan ibtidoiy chorvachilik, ovchilik va baliqchilik o'rniga dehqonchilik avj 
oladi. 
Dehqonchilik uchun yaroqli yerlarni tubdan kengaytirish maqsadida Ovro'padagi mamlakatlarda 
yoppasiga o'rmonlar kesib yuboriladi. Buning ustiga kemalar qurish uchun ko'p miqdorda chinor, 
eman va boshqa qimmatli daraxtlar kesilgan. Shuni aytish kifoyaki, bitta kema qurish uchun 4000 
dona eman kerak bo'lgan. O'rta asrlar tarixida mashhur bo'lgan Ispaniyaning harbiy floti uchun yarim 
million eman daraxti . ^-kesilgan. Ana shu davrdan buyon 400 yil o'tgan bo'lsa ham, Ispaniya 
hozirgacha o'rmon xo'jaligini tiklab olgani yo'q. 
Dastlab o'rmonlar kema qurish uchun, so'ngra esa kofe va shakarqamish ekish uchun kesib 
yuborilgan. 
Ovro'pada katta-katta maydonlarda o'rmonlarning kesib yuborilishi bevosita hayvonot 
dunyosiga ta'sir qildi. Ma'lumki, feodalizm davriga kelganda dasht va o'rmonlarda yashaydigan 
ko'pgina hayvonlar - bizg'aldoq va sug'ur, shimol bug'usi, tur, topon, sayg'oq, suv qunduzi, oqqush, 
tualoq, g'oz va boshqa hayvonlar butunlay qirilib bitadi. Shu bilan birgalikda tabiatning o'zgargan 
landshaftlarida zararli hasharot va kemiruvchilarning ko'pgina turlari shu qadar ko'payib, ekinlarga 
chinakam ofat bo'lib qoladi. 
Feodalizm davri oxiriga kelganda Germaniyaning tabiati juda mushkul ahvolda bo'lib, yer 
sathi, iqlim, o'simliklar, hayvonlar dunyosi, hatto odamlarning o'zlari behad o'zgaradi; bularning 
hammasi inson faoliyati tufayli sodir bo'ladi. 
Rossiyada bu davrda yangi yerlar xo'jalik hisobiga kiritildi. Rossiya tekisligida o'rmonzorlardan 
keyin dehqonchilik ustun turib, o'rmonsiz dashtlarda esa dehqonchilik sistemasi hukmron edi. 
O'rmonlarning ekinzorlarga aylantirilishi va o'rmonlar o'rnida mayda daraxtlarning paydo bo'lishi 
oqibatida ayiq, suvsar, silovsin, bug'u, karqur va boshqa jonivorlar kamayib ketadi. Dashtlar 
keyinroq XVHI-XIX asrlarda ko'plalj o'zgartirildi. 
Shunga qaramasdan feodalizm davrida tabiatni muhofaz^ qilish aniqroq shakl oldi. O'z 
yerlarida ov hayvonlari va boshqa hayvonlarni saqlashdan manfaatdor feodallar ularni qo'riqlasl^ 
uchun qonunlar chiqara boshladilar. Har qanday qonunnj buzgan kishi qattiq jazolanar edi. 
Markaziy Osiyoda qo'riqxonalar qadim zamondan bo'lgan va qo'riq deb atalgan. Bundan 1000 yil 
oldin Buxoro yaqinida Shamsobod qo'riqxonasi barpo etilganligi va atrofi baland devoi bilan o'ralib, 
qo'riq ichida bug'u, kiyik, tulki ayiq kabi yovvoyi hayvonlar yashaganligi haqida tarixchi Narshaxiy 
yozib qoldirgan. Bobur zamonida Samarqand yaqinida bedana ovlanadigan «Bedana qo'rig'i» 
mashhur bo'lgan. Qirg'iziston Olatog'ining qo'riqxonasida asosan qulon qo'riqlangan va ot 
bilan qulon chatishtirilgan. Qo'qon xoni Xudoyorxonning daryo, ko'l bo'ylarida va /ax yerlarda bir 
necha qo'rig'i bo'lgan, bu qo'riqlarda daraxtlarni kesish, o'tin tayyorlash va ov qilish ma'lum ruxsat 
asosida bo'lgan. XI va XVII asrlarda Rossiyada tabiatni muhofaza qiluvchi dastlabki qonunlar 
ovchilikka oid bo'lgan, chunki ovchilik slavyanlar uchun birinchi darajali ahamiyatga ega edi. 
Jumladan, Rus huquqining dastlabki birinchi yozma hujjatlari Yaroslav Mudriyning «Russkaya 
pravda»sida yovvoyi hayvonlar va qushlarni ovlash haqida qoidalar yozilgan. Bundan ovchilikni 
cheklash masalasi ham qo'yilgan. Masalan, XI asrda qunduzni g'ayriqonuniy ovlash uchun 12 
gravinlik jarima to'langan. Bu ikkita sigir, bir ot yoki bir qo'yning bahosiga teng kelgan. 
Pyotr I ning otasi Aleksey Mixaylovich (1645-1676) podsholik qilgan davrlarda ov haqida 67 
ta farmon qabul qilingan. Bu farmonlarda ovchilik muddatlari, man etilgan mintaqalar, ov qoidalarini 
buzish va bu haqidagi jazolar, yasoq, jazo haqida gapirilgan. 1649-yilda «Ryazan uyezdidagi 
qo'riqxona o'rmonini saqlash to'g'risidagi farmon qabul qilingan»- 
Pyotr I davrida tabiatni muhofaza qilish bo'yicha juda ko'p ishlar qilingan. Agar Pyotr I dan 
oldin o'rmonlar asosan ekin ekish uchun tozalangan bo'lsa, Pyotr I esa kemalar qurish uchun 
o'rmonlardan foydalanishni joriy qilgan. Bu esa Rossiya ekonomikasi va quvvatining taraqqiyotida 
katta rol o'ynadi. Pyotr I o'rmonlarni kesishni man etish va cheklashda qat'iyatlik bilan ish ko'radi. 
Chunonchi, daryo bo'ylaridagi o'rmonlarni ekin ekish uchun kesish, yog'ochlarni Moskvaga oqizish 
va 30 chaqirim yuqorigacha daraxtlardan dub, qayrag'och, shumtol, til yog'och, qarag'ay kabi 
qimmatli daraxtlarni kesishni man etish to'g'risida 1703-yili farmon chiqarildi. 

---

54 
XIX asr oxiri 
XX 
asr boshida Rossiyada ham olimlar o'rtasida tabiatni muhofaza qilishga 
qaratilgan harakat kuchaytirildi. Ayniqsa, 1805-yil tashkil etilgan «Moskva tabiatni tekshirish 
jamiyati» tabiat muhofazasiga doir ko'plab maqolalarni bostirib chiqardi. Rossiyada tabiatni 
muhofaza qilish bo'yicha birinchi ilmiy jamiyatlar 
XX 
asr boshlarida tuzildi. Ilmiy jamiyatlarning va 
ayrim shaxslarning tashabbusi bilan mamlakatdagi dastlabki qo'riqxonalar tashkil etiladi. Masalan: 
1882-yili shaxsiy mablag' hisobiga Kamchatkada qo'riqxona barpo qilindi. 1893-yili Ukrainaning
janubida Askaniya Nova xususiy dasht qo'riqxona tashkil etiladi. Riga tabiatni
tekshiruvchilar jamiyati 1910-yili Saarema va 1912-yili Moriula orollarida qo'riqxona tashkil 
qilinadi. 
Rossiya geografiya jamiyatida 1912-yil A.A. Borodin tomonidan tuzilgan tabiatni muhofaza 
qilish doimiy komissiyasi ishlab, 1916 yili qo'riqxona haqida birinchi qonun qabul qilindi. Shu yili 
birinchi rus davlat qo'riqxonasi - Borguzin Boyqolning sharqiy sohilida tashkil etildi. 
Keyingi davrda jamiyatning tabiatga ta'siri yana ham kuchaydi. Tabiiy zaxiralardan birinchi navbatda 
foydali qazilmalardan keng miqyosda foydalanish sanoat progressining eng muhim yo'nalishiga 
aylandi. Tabiiy zaxiralardan borgan sari ko'proq foydalanish, geografik mehnat taqsimotining keng 
avj olishi va shaharlarning misli ko'rilmagan darajada tez o'sishi, bularning hammasi inson bilan 
tabiat o'rtasidagi munosabat-ning tubdan o'zgarishi va murakkablashishiga olib keladi. 
Oxirgi vaqtda ko'p mamlakatlarda ba'zi rahbarlar va progressiv tashkilotlar tabiat muhofazasi 
yo'lidagi ishni davlatning iqtisodiy, xalqaro obro'yini saqlovchi omil deb qaraydigan bo'ldilar. 
Shuning uchun oxirgi vaqtda Ovro'pa mamlakatlarida ekologik ta'limga katta e'tibor berilmoqda, 
tabiat muhofazasiga doir qonunlar mukammallashtirilmoqda, yangi qo'riqxonalar va milliy parklar 
tashkil qilinmoqda. 
Sobiq Ittifoq hukumatining tabiatni muhofaza qilish bo'yicha amalga oshirgan aniq tadbirlari 
asosida insonning tabiat bilan o'zaro munosabati va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanishga 
qaratilgan qator hujjatlarni ishlab chiqishning bevosita tashabbuskori bo'ldi. Shuning uchun ham 
Sobiq davlat hokimiyatining dastlabki yillaridagi dekretlari va qarorlari tabiatga nisbatan yangi 
munosabatni amalga oshirishda hal qiluvchi rol o'ynagan. 
Ikkinchi jahon urushidan keyin xalq xo'jaligini tiklash va yanada rivojlantirish davrida tabiatni 
muhofaza qilish bo'yicha, ayniqsa, muhim tadbirlar, jumladan, dalalarni himoya qiluvchi ihota 
polosalari to'g'risida (1948-yil), suv havzalari va atmosferani muhofaza qilish bo'yicha, davlat 
sanitariya inspeksiyalari to'g'risida (1949-yil) va boshqa tadbirlar qabul qilingan. 
Yuqoridagi muammolarga bo'lgan e'tiborning tobora ortib borishi 1957-1963-yillari barcha 
Ittifoqdosh respublikalarda tabiatni muhofaza qilish to'g'risidagi qonun qabul qilishga olib keladi va 
kelajak avlodlarning manfaatlarini ko'zlab yer va yer osti boyliklari, suv zaxiralari, o'simliklar, 
hayvonot dunyosini qo'riqlash va ulardan ilmiy asosda oqilona foydalanish uchun zarur choralar 
ko'riladi. Turkiston respublikalari tabiatni muhofaza qilish, zaxiralardan oqilona foydalanish ishlari 
hamisha davlat-hukumatning diqqat-e'tiborida bo'lib keldi. Markaziy Osiyo respublikalarida tabiat 
muhofazasiga oid tadbirlarini amalga oshirish uchun keng jamoatchilik ishtirok etmoqda. Tabiatni 
muhofaza qilish muammolarini hal etish va bu masalani omma o'rtasida keng joriy qilishda tabiatni 
muhofaza qilish jamiyati va qo'mitalari muhim rol o'ynamoq-da. O'zbekiston tabiatini muhofaza 
qilish haqida O'zbekiston
Respublikasi konstitutsiyasini (1992-yil 8-dekabr) 55-moddasida «Yer, yer osti boyliklari, 
suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan 
oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir» deb yozib qo'yilgan. Bu qoida O'zbekiston 
Respublikasining