|
3.
Biosfcraning tirik moddalari.
4.
Biosferadagi tirik moddalarning funksiyalari va geoximik sikllari.
Tabiat va inson o'rtasidagi munosabatlarning rivojlanishi, tabiat va uning turli yo'nalishdagi
fanlarining kelib chiqishiga olib keldi. Tabiatni o'rganish borasida Aristotel, Al Xorazmiy, Forobiy,
Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Mirzo Ulug'bek, Bobur Mirzo, Leonardo da Vinchi,
Galiley, Kopernik, M.V. Lomonosov, J.L. Byuffon, J.B. Lamark, A. Gumbold, Ch. Darvin, V.V.
Dokuchayev, V.I. Vernadskiy, vatandoshlarimiz Qori Niyoziy, Habib Abdullayev, Tesha Zohidov,
Ahror Muzaffarov, Qodir Zokirov kabilarning xizmati beqiyosdir.
Katta tabiatshunos olim J.B. Lamark (1744-1829) birinchi marta «Biosfera» atamasini fanga
kiritib, uning asl ma'nosini hayot tarqalgan joy va Yer yuzasida bo'layotgan jarayonlarga tirik
organizmlar ta'siri, deb ifodalaydi. Avstriyalik geolog olim E. Zyuss 1875-yili Lamarkdan keyin
«Biosfera» terminini ikkinchi bora fanga
kiritadi va Yerda tarqalgan maxsus qobiq deb izoh beradi.
48
1-asosiy savol bayoni
Biosfera tasnifi va chegaralari.
Yer tirik organizmlar tarqalgan va uning hayot
faoliyati ro`y beradigan joy yoki qobiq-biosfera deyiladi. ‖Biosfera‖ grekcha so`z bo`lib-‖bios‖-
hayot, ‖sfera‖-shar degan ma`noni beradi. Bu termin 1875 yida paydo bo`lib, uni birinchi marta
Avstraliyalik geolog E.Zyuss-tirik organizmlar yashaydigan yer qobig`ini belgilash maqsadida
qo`llagan.
Biosfera ta`limotining asoschisi akademik Vladimir Ivanovich Vernadskiy hisoblanadi
(1863-1945).
Vernadskiy ta`limoti asosan-biosferada tirik modda va yashash muhiti bir-biriga bog`liq
bo`lib, bir-biriga ta`sir qilib, bir butun dinamik tizimni hosil qiladi. Yer yuzining cheksiz
maydonida hayot, tirik organizmlarning tabiiy jarayonlarga ta'sir qilish nazariyasi XIX asr oxiri XX
asr boshlarida birinchi marta rus tuproqshunos olimi V.V. Dokuchayev tomonidan o'rtaga tashlanadi.
U o'z nazariyasini o'simlik va hayvonlarning tuproq hosil bo'lish jarayoniga ta'sirini o'rganish
bo'yicha asoslaydi.
XX asr boshlarida rus olimi, geolog V.I. Vernadskiy geoximiya, biogeoximiya va radiogeologiya
tadqiqotlari asosida biosfera ta'limotini yaratadi. 1926-yili olimning «Biosfera» nomli kitobi chop
etiladi. Undagi izoh bo'yicha biosfera - bu sayyoraning hayot rivojlanayotgan qismi va bu qism
doimo tirik organizmlar ta'siridadir.
Yer yuzida tirik organizmlar ko'p, ular xilma-xil va turli hududlarda tarqalgan. Yer yuzasining
hayot tarqalgan qismi biosfera bo'lib, unga tirik organizmlar ta'sir qiladi. Biosfera sayyoraning eng
katta ekosistemasi sifatida ham qaraladi.
Biosfera, odatda, uch qatlamdan, ya'ni ustki qatlam -litosfera, yuqori qatlam - atmosfera, suv
qobig'i - gidrosferadan iborat. Shunday qilib, biosfera Yer shari (atmosfera, litosfera, gidrosfera)ning
organizmlar tarqalgan qismi bo'lib, tarkibi, tuzilishi o'zgarib turish xususiyatiga egadir.
Yerda hayotning paydo bo'lishi bilan biosfera hosil bo'lgan va sayyorada tiriklikning umumiy
rivojlanishi boshlangan. Yerda hayotning paydo bo'lishi bundan 3-4 mlrd. yil awal deb ta'riflanadi.
Biosferaning quruqlik va suv qismlarida tirik organizmlar tarqalgan, havoda esa faqat sista,
sporalargina uzoq vaqtgacha turishi mumkin, lekin ular ham biror-bir substrat ustida, ozuqa bor
joydagina rivojlanadi (tuproq yoki suv muhiti). Biosferaning ustki qatlami atmosferadan azon
qatlamigacha 25-35 km qalinlik, balandlikni egallaydi, shu qatlamning 10-15 km balandligida
bakteriyalar, sporalar, zamburug', sodda tuzilgan boshqa organizmlar, ularning qismlari bo'lishi
mumkin. Biosferaning bu qatlami azon qatlami bilan tutashadi; azon qatlami o'ziga xos ekran bo'lib,
tirik organizmlarni ultrafiolet va boshqa kosmik nurlardan saqlaydi. Bu qatlamlar dengiz sathidan 20-
50 km yuqoridadir.
Yer usti muhitida uchraydigan organizmlarning ko'pchiligi havoga, Yer ustidan 50-100 m
balandlikka ko'tarilishi mumkin. Ayrim qushlar 1000-3000 m balandlikda uchsa, sayyoraning yuqori
tog', tog' yonbag'irlarida ko'pchilik o'simlik va hayvonlar 4-6,5 km balandlikda yashashga
moslashgan. Ular shunday balandlikda past bosim, kislorod va havoda namlikning kamligi, suyuq
suvning yo'qligiga adaptatsiya qilgan. Tog' qo'ylar
(Ovis ammon)\
va quyonlar
(Lepus tibetanus)ning
ayrim turlari 5-5,5 km balandlikda, yuqori tog' alp zog'chalar
(Pyrrhocorax pyrrhocorax)
hattoki 8,2
km balandlikdagi qoyalarda uchraydi.
Biosferaning pastki chegarasi litosfera bo'lib, unda tiriklik 2-3 km chuqurlikkacha tarqalgan:
neft topilgan shunday chuqurliklarda turli mikroorganizmlar borligi aniqlangan. Litosferada asosiy
hayot qatlami 1-3 m chuqurlikkacha boradi, daraxtlarning ildizlari 8-10 m, yantoq o'simligi ildizi 15-
18 m, ayrim o'simliklarning ildizlari 52 m chuqurlikkacha boradi. Yer kavlovchi hayvonlarning ini
(sug'urlar, bo'rsiqlar) 6-7 m, hasharotlardan termitlar 6 m chuqurlikkacha yetadi.
Litosfera ustidagi organizmlarning asosiy massasi tuproqning I m qalinligida joylashgan.
Gidrosferada organizmlar maksimal tarqalgan. Ayrim mikroorganizmlar,
sodda tuzilgan umurtqasizlar va ko'r baliqlar 10-11 km chuqurlikda ham uchraydi (Tinch
okeanning Tuskaror chuqurligida), dengiz o'simliklari va o'simlikxo'r hayvonlar 300-500 m
chuqurlikkacha tarqalgan.
Biosferada uchraydigan suv havzalaridan ayrimlari haddan ortiq sho'r bo'lganligi tufayli
ularda hayvonlar uchramaydi. Bunday suv muhitlaridan O'lik dengiz (suvining sho'rligi 23%o),
Armanistondagi tuz ko'li (sho'rligi 32%o), okeanlarning 10-
49
II km chuqur tublari yoki Turkiston hududidagi ayrim sho'r, nomakob ko'llarda (suvning sho'rligi
230-280 g/1) ham hayot kam. Umurtqali hayvonlar mutloq uchramaydi. Xlor konsentratsiyasining
ko'pligi tufayli mutloq tiriklik yo'q suv havzalari sayyorada 1-2 tani tashkil qiladi, xolos.
Suv muhitining katta chuqurliklarida geterotrof organizmlar uchrab, ular organik moddalar
bilan oziqlanadi. Masalan, 6000 m va undan chuqur (8-11 km)da pogonoforalar
(Pogonofora)
va
ba'zi chuvalchanglar
(Annelides),
poliplar
(Umbelliludne),
ayrim ko'r baliqlar uchraydi.
Shunday qilib, biosfera atmosferaning pastki qismi, litosferaning ustki qismi va to'la
gidrosferadan iboratdir
100 km
Termosfera
50 km
Stratosfera Hayotsiz
qatlam
Atmosfera
1km Tirik organizmlar keng tarqalgan qatlam
10 km
Biosfera
Gidrosfera-(hayot 11 km chuqurlikkacha)
Litosfera-(hayotga boy qism 0-3 m gacha)
Tuproq, cho‘kindilar, granit bazalt qatlami
10.11 km
Biosferaning tuzilishi
Do'stlaringiz bilan baham: |
