Ajratish usullarini tasnifi makro va mikro tarkibiy qismlarning fizik va kimyoviy xossalarini farqiga asoslangan.
Moddalarni ajratish usullarining quyidagi turlari mavjud.
Bug‘latish (xaydash, bug‘latish, sublimatlash) (absolyut konsentrlash).
Kuydirib cho‘g‘latish – anorganik modda qoldig‘i metall oksidlarini aniqlashda qo‘llanadi (absolyut konsentrlash).
Cho‘ktirish va birgalashib cho‘kish (nisbiy konsentrlash).
Kristallash (absolyut konsentrlash).
Ekstraksiya moddani ikkita o‘zaro aralashmaydigan (faza) qatlamni biridan ikkinchisiga o‘tkazish (nisbiy konsentrlash).
Selektiv adsorbsiya – tanlab shimilish (nisbiy konsentrlash).
Elektrokimyoviy ajratish (elektroliz) (absolyut konsentrlash).
Xromatgorafiya usullari – moddani qo‘zg‘aluvchan faza va qo‘zg‘almas fazaga bo‘lgan moylik farqiga ko‘ra bajariladi (nisbiy konsentrlash).
Cho‘ktirish va birgalashib cho‘kish Makrotarkibiy qismni cho‘ktirish jarayonida geterogen tizimdagi eruvchan mikro tarkibiy qism (makro- komponenta cho‘kmasini ichiga kirib birga cho‘kadi va bu xodisa birgalashib cho‘kish deyiladi.
Birgalashib cho‘kshining sababi ikkita:
Makro tarkibiy qism cho‘kmasiga begona ionlarini mexanik qo‘shilib qolishi.
Okklyuziya ya’ni makro tarkibiy qismning cho‘kmasi xosil bo‘lish jarayonida radiusi cho‘ktiriluvchi kationga yaqin boshqa kationlarni kristall ichidagi bo‘shliqga qirib aralash cho‘kma xosil bo‘lish xodisasi.
Birgalashib cho‘kish jarayonida aralashmada miqdori juda oz bo‘lgan ionni o‘zida to‘plab cho‘kuvchi makro komponentaning cho‘kmasi – kollektor (ya’ni to‘plovchi, jamlovchi) deyiladi. Masalan, aralashmadagi juda oz Ra2+ va Pb2+ kationlari BaSO4 bilan bir xil tuzilish va tarkibga ega cho‘kma xosil qiladi. Mis (II) kationi uchun HgS, rux (II) kationiga MnO(OH)2 cho‘kmasi kollektor vazifasini bajaradi.
Birgalashib cho‘kishni sirtqi va ichki turlari mavjud.
Begona ionlarni cho‘kma sirtiga adsorbsiyalanib cho‘kishi – birgalashib cho‘kishning sirtqi turiga mansub.
Mikrotarkibiy qism kollektorning butun xajmi bo‘yicha birgalashib cho‘kishi – birgalashib cho‘kishni ichki turiga mansubdir. Tayanch iboralar Organik reagent – kimyoviy reaksiyada analitik samara beruvchi organik birikma.
Indikator – pH o‘zgarishi, oksidlovchi, qaytaruvchi yoki ayrim metall ionlari ta’sirida o‘z rangini keskin o‘zgartiruvchi organik reagent.
Ajratish – aralashmaning tarkibiy qismlarini bir biridan ajratuvchi amal.
Konsentrlash – aralashmadagi juda oz, mikro tarkibiy qism konsentratsiyasini makro tarkibiy qismga nisbatan ortdirish amali.
Absolyut konsentrlash – katta xajm (massa)dagi mikro tarkibiy qismni kichik xajm (massa)da to‘planishi.
Nisbiy konsentrlash – mikro- va makro- tarkibiy qism nisbatini ortishi.
Birgalashib cho‘kish – makro tarkibiy qismni cho‘ktirish jarayonida uning tarkibiga mikro tarkibiy qismni qo‘shilib cho‘kishi.
Okklyuziya – cho‘ktiriluvchi ion radiusiga yaqin bo‘lgan begona ionlarni makro tarkib cho‘kmasi ichiga kirib birga cho‘kishi.
Aksariyat, (ko‘pchilik) analitik reaksiyalar eritmalarda ya’ni xo‘l usulida bajariladi (1- rasm).
Eritma – murakkab tizimli aralashma bo‘lib, uning tarkibiy qismlari, erituvchi va erigan modda molekulalari, orasida turli ta’sirlar vujudga keladi. Bu ta’sirotlar erituvchining tabiatiga ko‘ra ertilgan moddaning analitik xossasiga turlicha ta’sir etadi. Erish jarayoni
eritilayotgan moddaning kimyoviy bog‘ini kovalentlik darajasiga bog‘liq. Eritilayotgan modda-molekulasining kimyoviy bog‘i qutbli bo‘lsa erish jarayonida u ion bog‘lanishgacha yanada qutblanadi.
Bunday birikmalar suvda eritilganda elektrolitga aylanadi va elektr tokini o‘tkazadi. Eritilayotgan modda molekulasidagi kimyoviy bog‘ kovalent tabiatli bo‘lsa u suvda eritilganda molekulalarga ajraladi ammo elektr tokini o‘tkazmaydi (masalan shakarning eritmasi).
Erish natijasida xosil bo‘lgan ionlar, erituvchi molekulalari bilan qurshalgan solvat qobig‘ bilan qoplanadi va bu jarayon solvatlanish deb ataladi (2-rasm). Erituvchi sifatida suv ishlatilganda bu jarayon – gidratlanish deb ataladi. Bunday assotsirlanish, (yiriqlanishda) – kompleks birikmalardagi kabi donor – akseptor bog‘lanish xosil bo‘lgani sababli ularni solvatokomplekslar deb atash mumkin
[Co(H2O)6]Cl2t˚→ [Co(H2O)4]Cl2 pushti ko‘k
α = ndis / num
Dissotsiatsiya (ionlanish) darajasi α birning ulushlarida yoki foizlarda ifodalanadi. Agar α = 1 (ya’ni 100%) bo‘lsa eritmadagi barcha zarralar ionlarga ajralgan holda bo‘ladi (nдис = nум); agar α birdan kichik (ya’ni 100% dan kam) bo‘lsa demak barcha zarralar emas, balki ularni bir qismi ionlarga ajralgan (nдис < nум) bo‘ladi.
