Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

renta usuli
b
o‘lib, tabiiy 
resursdan olinadigan daromad darajasi (differentsial rentani hisoblash 
orqali) b
o‘yicha baholashga asoslanadi.

---

324 
Jahon banki tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda milliy boylik 
unsurlarining xizmat qilish muddati 25 yil qabul qilingan. Bunda tabiiy 
resurslarning amortizatsiyasi yiliga 4% dan chiziqli usulda chegirib boriladi. 
Xizmat muddatining 25 yil qilib qabul qilinishi tabiiy va inson kapitali shu 
muddat atrofida xizmat qiladi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar 
statistikasida tabiiy kapital va uning elementlarini baholashda asosan renta 
usulidan foydalanilmoqda. Masalan, foydali qazilmalarni baholashda Jahon 
Banki ekspertlari barcha kapitallar uchun xizmat qilish yilini 25 yil, foydali 
qazilmalar 
– tiklanmaydigan resurs bo‘lgani uchun joriy yilning rentasi yoki 
qazib chiqarish natijalari olinadigan yillik amortizatsiya normasini 4,0 % ga 
tenglashtirib olganlar. 
Foydali qazilmalar
– tiklanmaydigan resurs bo‘lgani 
uchun yilning rentasi yoki qazib chiqarish natijasida olinadigan iqtisodiy 
foydasi (foydalanilgan asosiy kapitalning yillik amortizatsiyasi va foydasi 
summasi chegirib tashlanganidan s
o‘ng) to‘g‘risidagi ma’lumotlari asosida 
baholangan. 
Qayta tiklanadigan tabiiy resurslar -
o‘rmonlarni baholashda: 
a) agar yillik tayyorlanadigan yo
g‘ochlar hajmi poyadagi yog‘ochni 
q
o‘shimcha o‘sish darajasidan kam bo‘lsa (ya’ni, yog‘och zaxirasi o‘sib 
borsa), unda joriy renta t
o‘lovlari qiymati e’tiborga olinadi; 
b) agar yuqoridagi hol b
o‘lmasa, unda o‘sishning qiymatini 
baholashda 
o‘rmonlarning xizmat muddati 25 yil qilib olinadi. 
O‘rmonlarda yog‘och tayyorlashdan tashqari ov, dam olish, turizm va 
boshqa daromadlar keltirish kanallari 
e’tiborga olingan. 10% o‘rmon 
shunday daromadlar keltiradi deb faraz qilinadi. Bunday daromadlar 
jahonda 1 gektardan 112 dan 145 dollarga teng. 
Ekin maydonlarini baholashda hosildorlik darajasi asos b
o‘ladi. 
Asosiy ekinlar bu
g‘doy, sholi, paxta bo‘yicha 1 gektardan renta haqi milliy 
narxlarda, s
o‘ngra jahon bozori narxlarida hisoblanadi. Boshqa ekinlar 
b
o‘yicha ekin maydoni asosiy ekinlar hosilini 80% darajasida baholanadi. 

---

325 
Ammo bunda yaylovlar hisobidan ishlab chiqarilgan g
o‘sht, sut va jun 
qiymati olinadi. Yuqoridagi taklif va y
o‘riqlardan ko‘rinib turibdiki, tabiiy 
resurslarni aniqlash va ularni milliy va jahon narxlarida baholash statistikasi 
oldida turgan murakkab muammolardan biridir. 
Inson kapitali
– bu umr davomida inson tomonidan to‘planadigan 
jihatlar yi
g‘indisi (sog‘liq, bilim, malaka, kasbiy sifatlar va boshqalar) bo‘lib, 
ulardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonini y
o‘lga qo‘yish imkonini 
beradi. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy aktivlarga quyidagi talablar q
o‘yiladi: 
egalik qilish huquqi imkoniyatining 
o‘rnatilishi hamda iqtisodiy foyda 
(manfaat) keltira olishi. Inson kapitali bu talablarga t
o‘liq javob bera 
olmaydi, chunki inson kapitalining egasi va tasarruf etuvchisi insonning 
o‘zi 
hisoblansada, inson kapitalini shakllantirish manbalari turlicha b
o‘ladi. Inson 
shakllanishi oiladan boshlanib, ma
’lum davrga kelganda bu jarayonga 
davlat q
o‘shiladi (bilim olish, sog‘liqni saqlash jarayonlarida), bu jarayonda 
ish beruvchilar ham ishtirok etishi mumkin, masalan xodimlar malakasini 
oshirishda. Bundan tashqari inson kapitali shakllanishiga qilingan xarajatlar 
va undan olinadigan iqtisodiy manfaat 
o‘rtasida aniq bo‘lmagan vaqt lagi 
mavjuddir. Inson kapitali qiymatini miqdoriy baholash muammolari 
quyidagilarda namoyon b
o‘ladi: inson kapitaliga taalluqli bo‘lgan 
identifikatsion belgilar va elementlar tasnifini ishlab chiqishning 
murakkabligi; statistika mavjud b
o‘lgan usullar ta’lim olish va sog‘liqni 
saqlashning rivojini bilvosita tavsiflaydi va inson kapitali shakllanishidagi 
sifat xususiyatlarni baholash imkonini bermaydi. 
Innovatsion rivojlanish y
o‘liga o‘tishda inson omili gegemon bo‘lib 
qoladi. Chunki tabiiy boyliklar va fizik kapital qanchalik k
o‘p bo‘lmasin, 
ularni harakatga keltiruvchi insondir 
ya’ni innovatsion mahsulotni faqat 
inson yarata oladi, qachonki unga mlddiy va ma
’naviy yordam doimo 
k
o‘rsatib borilsa. Inson kapitali va uning innovatsion rivojlanish yo‘liga 
o‘tishdagi rolini statistik tahlili kitobni “innovatsiya statistikasi” bobida 
yoritilgan. 

---

326 
Moddiy boylikni jami summasi va kapital turlari b
o‘yicha hajmi 
aniqlangandan s
o‘ng jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy boylikni hisoblash 
va tahlil qilish statistikaning muxim vazifalaridan biridir.
Aholi jon boshiga t
o‘g‘ri kelgan milliy boylikning kapital turlari bo‘yicha 
taqsimlanishi, jismoniy, tabiiy va inson kapitalining shakllanishidagi 
o‘rnini 
k
o‘rsatadi (13.5-jadval). Xususan, Shimoliy Amerika va G’arbiy Yevropa 
davlatlarida tabiiy kapital hissasi past, lekin inson kapitalining hissasi yuqori 
darajaga ega. Masalan 
g‘arbiy Yevropa
13.5-jadval 
Milliy boylikning dunyo mintaqalari b
o‘yicha tarkibi 
Davlatlar 
Milliy boylik aholi jon boshiga 
Jami boylik, 
doll 
Inson kapitali 
Jismoniy 
kapital 
Tabiiy 
kapital 
doll 
% 
doll 
% 
doll 
% 
Shimoliy 
Amaerika 
325274 
247892 76,2 61953 19,0 15429 4,7 
Tinch okeani 
davlatlari 
302389 
205156 67,8 89786 29,7 7447 
2,5 
G’arbiy Evropa 
236164 
175570 74,3 54990 23,3 5604 
2,4 
Yaqin sharq 
146243 
55898 38,2 27304 18,7 63041 43,1 
Transformatsion 
iqtisodiyotli 
davlatlar 
62500 
30530 48,9 22256 35,6 9714 15,5 
davlatlarida tabiiy kapitalni xissasi bor-y
o‘g‘i 2,4% ni tashkil qiladi, yaqin 
sharq mamlakatlarida 40%dan yuqori. Bu degani 
g‘arbiy Evropada tabiiy 
kapital ulushi Yaqin Sharq mamlakatlariga nisbatan 10 barobarga past 
ekan. Xuddi shunday xolat Shimoliy Amerika davlatlarida ham 
kuzatilmoqda. Milliy boylikni kapital turlari b
o‘yicha tahlil qilish asosida 
olimlar qiziq xulosaga kelganlar, masalan jahon iqtisodchilari inson 
bilimining darajasini oshirilishi (%da) darajasi bilan iqtisodiy 
o‘sish darajasi 
o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘liqlik kuchi ancha katta ekanligini 

---

327 
aniqlamoqdalar. Xususan, Islandiya Universiteti ilmiy xodimi Tornaldur 
Gilfason Norvegiya iqtisodiy analiz markazi uchun k
o‘pchilik ishtirokida 
tayyorlangan tadqiqot 
“Neft, farovonlik va iqtisodiy o‘sish” doirasida yozgan 
maqolasida qisqa muddatli davrda boy holda tabiiy boyliklarni mavjudligi 
farovonlikni oshiradi, ammo uzoq muddatli davrda pirovard natijada, 
iqtisodiy 
o‘sishga to‘sqinlik qiladi. Buning sababi, deb ko‘rsatiladi, bu 
mamlakatlarda boshqa sohalarni rivojlantirishga va ayniqsa bilim olishga 
e’tibor susayishidir. Investitsiya hajmini ko‘paytirishni (ayniqsa sifatli 
b
o‘lmagani) ham iqtisodiy o‘sishga ta’siri uncha katta bo‘lmas ekan. 
Masalan, YaIM ni taqsimlashda unda investitsiya salmo
g‘ini uzoq istiqbolda 
iqtisodiy 
o‘sish (jon boshiga YaIM darajasi) 2,0 foizga teng bo‘lishi mumkin 
ekanligini baholangan. Yuqoridagi holatlarni 
e’tiborga olgan holda iqtisodiy 
o‘sish muammosi bilan shug‘ullanuvchi iqtisodchilar yaqindan boshlab 
sifatli investitsiya 
– bilim olish orqali inson kapitaliga e’tibor qaratdilar. Yaqin 
vaqtga qadar iqtisodiy 
o‘sishning asosiy omili - aholi sonini o‘sishi va ilmiy-
texnika progressi deb tushunilar edi. 
Ushbu tezisni not
o‘g‘riligini hayotni o‘zi isbotlamoqda. Shu munosabat 
bilan olimlar tasiyasiga binoan k
o‘p mamlakatlar iqtisodiy o‘sishning asosiy 
omili inson omiliga katta 
e’tibor bermoqdalar.