Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

13.2. Qayta tiklanadigan (fizik) kapital statistikasi 
Milliy boylikning asosiy komponentlaridan biri asosiy kapital va 
aylanma mabla
g‘lar hisoblanadi. 
Asosiy kapital
bu 
– mahsulot ishlab 
chiqarish, bozor va nobozor xizmatlar k
o‘rsatish uchun uzoq davr, lekin bir 
yildan kam b
o‘lmagan muddatda bir necha marotaba yoki doimo 

---

315 
ishlatiladigan ishlab chiqarilgan aktivlardir. Asosiy kapital tarkibiga uzoq 
muddatda ishlatiladigan muayyan turdagi tovarlar kiritilmaydi: mayda 
asbob-uskunalar va inventarlar, ba
’zi harbiy anjomlar (vayron qilish 
vositalari va ularni eltib berish vositalari), uy x
o‘jaligi tomonidan sotib 
olingan va pirovard iste
’moli uchun foydalaniladigan mashinalar va jihozlar 
(avtomobillar, mototsikllar, velosipedlar, mebel, maishiy texnika) asosiy 
kapital tarkibiga kiritilmaydi. Ammo, ular ishlab chiqarish maqsadlarida 
foydalanilsa 
– asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. 
Erlarni obodonlashtirish (holatini) va boshqa ishlab chiqarilmagan 
moddiy aktivlarni yaxshilash b
o‘yicha qilingan xarajatlar ham asosiy kapital 
tarkibiga kiritilmaydi. Balansda asosiy kapital tarkibiga q
o‘shimcha holda 
quyidagilar kiritiladi: 
a
) “Boshqa inshootlar” kichik guruhiga tarixiy obidalar (agar ularni xarid 
baholari b
o‘lsa); 
b
) “Mashinalar va uskunalar” guruhiga fuqarolik maqsadlarida 
foydalaniladigan harbiy jihozlar (avtomobillar, kompyuterlar va hokazo); 
v) “Transport vositalari” kichik guruh kosmik uchuvchi apparatlar; 
g) “Hayvonlar” guruhiga quyonlar, baliqlar, uy qushlari va asal arilar; 
d) tugallanmagan obyektlarning (qurilish, ishlab chiqarish, yosh 
hayvonlar, mevaga kirmagan k
o‘p yillik daraxtzorlar va boshqalar) 
qiymatlari, agar ular mulk egasini 
o‘zgartirishsa. 
Asosiy kapitalni baholash
.
Ma
’lumki, asosiy kapital normativ xizmat
muddati xalqaro hisoblashlarda, jumladan, Jahon bankida 25 yil qilib 
olinadi. Bu davr ichida birlamchi hisobga olingan asosiy kapital bahosi 
o‘zgarib turadi. Asosiy kapital tarixiy (to‘liq boshlang‘ich), joriy (qayta 
baholangan qiymati 
– shu paytdagi bahosi), qoldiq qiymati, amortizatsiya 
qilinadigan qiymat, tugatilish qiymati, balans (aralash) qiymati, 
o‘zgarmas 
baholardagi qiymati va boshqa usullarda baholanishi mumkin. Har bir 
metodda baholangan qiymatning hisobchilikda iqtisodiy statistik tahlilda, 

---

316 
moliyalashtirish (reinvestitsiyada), soliqqa tortishda va milliy boylik hajmini 
hisoblashda 
o‘z funksiyasi mavjuddir.
T
o‘liq boshlang‘ich qiymat
– bu asosiy kapital obyektining korxona 
sotib olish xarajatlari, tashib keltirish va montaj xarajatlarini 
o‘z ichiga 
oluvchi qiymatdir. 
Eskirishni hisobga olgan holda boshlan
g‘ich qiymat
(boshlan
g‘ich 
qoldiq qiymat)
– bu to‘liq boshlang‘ich qiymatidan eskirishni hisobga oluvchi 
amortizatsion ajratmalar chegirilgandan s
o‘ng hosil bo‘lgan qiymat. 
T
o‘liq qayta tiklash qiymati (joriy qiymat)
– zamonaviy sharoitda 
korxona tomonidan xuddi shunday asosiy kapital obyektini sotib olish 
uchun sarflaydigan qiymatdir. 
Eskirishni hisobga olgan holda qayta tiklash qiymati (joriy qiymat)
– bu 
t
o‘liq tiklash qiymatidan eskirish qiymatini chegirishdan hosil bo‘lgan 
qiymat. 
T
o‘liq balans qiymat
– asosiy kapitalning korxona balansida aks 
ettirilgan qiymati. Bunda s
o‘nggi o‘tkazilgan qayta baholash paytigacha 
mavjud asosiy kapital t
o‘liq tiklash qiymat bo‘yicha, undan so‘ng kiritilgan 
asosiy kapital t
o‘liq boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisobga olinadi. 
Asosiy kapitalni 
– milliy boylik tarkibiga kiritishda statistika fani va jahon 
amaliyoti joriy baho (qayta tiklash qiymati) dagi qoldiq qiymati 
k
o‘rsatkichidan foydalanishni tavsiya etadi. Ammo mamlakatlarda baholarni 
o‘zgarishi tezligi va amortizatsiya siyosatini turlichaligi asosiy kapital hajmini 
va jon boshiga t
o‘g‘ri keladigan darajasini xalqaro solishtirishni ilmiy asosda 
amalga oshirish imkoniyatini bermaydi. 
Ma
’lumki, asosiy kapitalning joriy (qayta tiklash) qiymati – bu asosiy 
kapitalni ma
’lum bir sanadagi amaldagi bozor narxlaridagi qiymatidir. Qayta 
baholash ikki usulda amalga oshiriladi:
1) indekslar (YaIM deflyatori, investitsiya deflyatori, 
o‘rtacha indeks, 
asosiy kapitalning u yoki bu guruhi b
o‘yicha indeks, deflyator) 
yordamida; 

---

317 
2) t
o‘g‘ridan-to‘g‘ri (rieltorlar xizmatidan foydalanish ham mumkin) 
usulda. 
O‘zbekistonda qayta baholash asosiy kapital (guruhlari bo‘yicha) ning 
eskirishi darajasiga k
o‘ra “koeffitsientlar” – indekslar yordamida amalga 
oshirildi.
Asosiy kapitalni qayta baholanishi natijasida ularni texnologik, tarmoq 
strukturasi ham 
o‘zgarar ekan hamda eskirishi darajasi va yaroqliligi (qoldiq 
qiymatning t
o‘liq qiymatdagi salmog‘i) darajasi ham o‘zgaradi. Demak 
asosiy fondlarni qayta baholanishi asosiy fondlarning t
o‘liq qiymatini 
o‘zgartirishi bilan birga qoldiq qiymatini turli tarzda o‘zgartirar, bu hol esa 
milliy boylik hajmiga ta
’sir etmasdan qolmaydi. 
Oldin ta
’kidlaganimizdek, mamlakatda qo‘llaniladigan amortizatsiya 
siyosati ham asosiy fondlar hajmiga (qoldiq qiymatiga) va u orqali fizik 
kapital hajmiga ta
’sir etadi. Amortizatsiyani (kengroq ma’noda – asosiy 
kapital iste
’moli) hisoblash metodi YaIM va reinvestitsiya hajmiga ta’siri 
katta ekanligi ma
’lum. Shuning uchun fizik kapital bo‘yicha qo‘llaniladigan 
metodlar (jahon va 
O‘zbekistonda) ustida to‘xtalmoqchimiz. Jahonda 
statistika fani va amaliyotida amortizatsiya hisoblashning 11 metodi 
q
o‘llaniladi. O‘zbekistonda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan metodlar soni 4 ta, 
bu metodlar haqidagi informatsiyani BHMS 
№05 “Asosiy vositalar” milliy 
standartida bayon qilingan. Unda: t
o‘g‘ri chiziqli, bajarilgan ishlar hajmiga 
k
o‘ra mutanosib ravishda, kamayuvchi qoldiq usulida, qiymatni foydali 
xizmat qilish yillar soni yi
g‘indisi bo‘yicha chegirib borish usulida, qiymatni 
ishlab chiqariladigan mahsulot hajmiga mutanosib ravishda chegirib borish
usulida k
o‘rsatilgan (13.4-jadval).
13.4-jadval