Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

Aktivlar (talablar). 
Passivlar (majburiyatlar). 
1.Nomoliyaviy aktivlar 
3.Moliyaviy majburiyatlar 
2.Moliyaviy aktivlar 
4.
O‘ziga tegishli kapitalning sof 
qiymati (n1+n2-n3) 
BMT ning MHT-93 dagi kontseptsiyasiga binoan milliy iqtisodiyot va 
uning sektorlari b
o‘yicha mulkiy holatni – boylikning hajmini hisoblash 
mumkin. Aktivlar va passivlar balansining yil boshi va oxiridagi 
k
o‘rsatkichlarini solishtirishi natijasida, sof aktivlar – milliy boylikning hajmini 
o‘zgarishi (mutlaq va nisbiy) ni aniqlash imkonini beradi. Iqtisodiy 
statistikada sof aktivlar 
– milliy boylikni hajmini hisoblashda moliyaviy 
aktivlar (talablar) va moliyaviy passivlar (majburiyatlar) faqat tashqi 

---

309 
mamlakatlarga nisbatan olinadi, chunki ichki talablar va majburiyatlar 
mamlakat miqyosida bir-biri bilan qoplanib ketadi. 
Mamlakatning sof aktivlari 
– milliy boyligi – mamlakatning mulkiy holati 
k
o‘rsatkichi zaxira ko‘rsatkichlari turkumiga kiradi. U mahsulot, yalpi ichki 
mahsulot, yalpi milliy daromadi k
o‘rsatkichlari (bular “oqim” ko‘rsatkichlari) 
dan farq qiladi. Zaxira k
o‘payishi (kamayishi) hajmini va unga ta’sir etgan 
omillarni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
A
1
=A
0
+

iq
+

bs
+

r
 
bu erda: A
0
, A
1
–yil boshi va oxiridagi aktivlarning qiymati;

iq
- iqtisodiy 
harakatlar (ishlab chiqarish, sotish 
–sotib olish, in’om etish) natijasida 
aktivlar qiymatining 
o‘zgarishi; 

bs
- aktivlar qiymatini iqtisodiy harakatlarga 
bo
g‘liq bo‘lmagan boshqa faoliyatlar tufayli o‘zgarishi (foydali 
qazilmalarning ochilishi, tabiiy ofatlar va boshqalar natijasida); 

R 
– 
aktivlarning nominal qiymatini inflyatsiya (deflyatsiya) natijasida 
o‘zgarishi. 
Barcha sabablarga k
o‘ra aktivlar qiymatini o‘zgarishi (amaldagi 
baholarda) teng 

A
= A
1
-A
0
. Agar aktivlarning fizik hajmini
o‘zgarishini, 
ya’ni dinamikasini o‘rganmoqchi bo‘lsak, unda baho (narx) faktorini ta’sirini 
e’tiborsiz qoldiramiz. Bunda aktivlar dinamikasi indeksi I
A
=A
1
R0
: A
0
, bunda 
A
1
R0 
=

q
1
p
0
, solishtirma narxlarda baholangan aktivlarning yil oxiridagi 
qiymati.
Iqtisodiy aktivlarning hajmi dinamikasi va boshqa jihatlarini t
o‘laroq 
o‘rganish uchun statistika amaliyotida birinchi navbatda ular tasniflanadi, 
ya’ni klassifikatsiya qilinadi. Tasniflashda turli-tuman aktivlarni u yoki bu 
muhim belgisi 
– xususiyati, xossasiga binoan oldindan belgilangan 
guruhlarga ajratiladi. Bu guruhlar BMT ning statistika komissiyasi 
tomonidan barcha mamlakatlar uchun standart holida tashkil etiladi (13.3-
jadval).
13.3-jadval 
MXT-93 metodologiyasiga b
o‘yicha milliy boylik tarkibiga kiritilgan aktivlar tasnifi 

---

310