Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

moddiy aylanma mabla
g‘larining zaxirasidir
. Joriy yoki 
o‘tgan 

---

312 
davrda tayyorlangan va keyinchalik sotish yoki ishlab chiqarishda 
foydalanish uchun m
o‘ljallangan ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan 
ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, qayta sotish uchun olingan mollar shular 
jumlasidandir. Ishlab chiqarilgan material aktivlar umumiy tarkibida 
qimmatbaho boyliklar
alohida 
o‘rin tutadi. Bu turdagi boyliklar qiymat 
zahiralari sifatida sotib olinadi, saqlanadi va amaliyotda ularni ishlab 
chiqarish jarayoni yoki iste
’mol uchun ishlatiladi. Ushbu ko‘rinishdagi milliy 
boylikning elementlarini egalari ularning real narxi oshishi yoki saqlanib 
qolishini m
o‘ljallagan holda sotib oladilar. Qimmatbaho boyliklar toifasiga
ishlab chiqarish zahirasi hisoblanmaydigan, yuqori bahoga ega b
o‘lgan 
qimmatbaho metall va toshlar, tilla buyumlar, antikvar buyumlar, san
’at 
asarlari va kollektsiyalari kiradi. 
Ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy
 
aktivlar ishlab chiqarish natijasi 
hisoblanmaydi va ular moddiy hamda nomoddiy guruhlarga b
o‘linadi. 
Ishlab chiqarilmagan moddiy aktivlar
 
er, er osti boyliklari, biologik va 
suv resurslaridir. Tabiiy boyliklarni baholashda ulardan foydalanish uchun 
va holatini yaxshilash uchun ketgan harajatlar ham ularning qiymatiga 
q
o‘shilishi kerak. Erning tuproq tarkibi holatini yaxshilash uchun 
y
o‘naltirilgan xarajatlar ham erning bahosiga kiritiladi. 
Iqtisodiy samara beruvchi va ishlatish uchun yaroqli b
o‘lgan qazilma 
boyliklarining aniqlangan zaxiralari, shuningdek, ishlab chiqarilmagan 
moddiy aktivlar toifasiga kiradi. 
O‘stirilmaydigan biologik resurslar
tarkibiga hosildor 
o‘simliklar, chorva 
kabi x
o‘jalik subyektlari tomonidan hisobga olinmaydigan, biroq iqtisodiy 
faoliyat uchun foydalanadigan (
o‘rmonlar, baliq kabi maxsus 
etishtirilmagan) boyliklar kiritiladi. 
O‘stirilmaydigan biologik resurslar milliy 
boylikning foydalanish huquqi berilgan subyekt qismida aks etadi. 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Statistika komissiyasining tavsiyasiga 
binoan er usti suvlari er boyligi tarkibiga kiradi, suv resurslariga esa faqat er 
osti suvlari kiritilishi mumkin. 

---

313 
Ishlab chiqarilmagan nomoddiy
aktivlar ishlab chiqarishdan tashqari 
jarayonda vujudga keladi va ulardan foydalanish huquqi mos ravishda 
yuridik yoki hisob harakatlari orqali amalga oshiriladi. Ular jumlasiga 
foydalanuvchiga faoliyatning ma
’lum turi bo‘yicha shug‘ullanishga ruxsat 
beruvchi va boshqa subyektlar uchun mazkur faoliyatni ta
’qiqlovchi hujjatlar 
kiradi. Aktivlarning yuqorida k
o‘rsatilgan guruhi patentlar, mualliflik huquqi, 
ijara shartnomlari va boshqa shartnomalarni 
o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy aktivlar
ning xarakterli tomoni shunda namoyon b
o‘ladi-ki, 
ularning k
o‘p qismi moliyaviy majburiyatlarga teskari ta’sir etadi. Moliyaviy 
majburiyat bir tashkilot ikkinchi tashkilotga moliyaviy resurslarini taqdim 
etganda sodir b
o‘ladi. Bu holatda kreditor mablag‘lari uning moliyaviy aktivi 
hisoblanadi, chunki qarzdor tashkilot uning mabla
g‘laridan foydalanganligi 
uchun t
o‘lov to‘laydi. Qarzdor tashkilot uchun olingan moliyaviy mablag‘lar 
majburiyatdir. 
Monetar oltin
– bu mamlakatning pul-kredit siyosatini amalga 
oshiruvchi boshqaruv tashkilotlarida moliyaviy aktiv sifatida saqlanadigan 
oltin hisoblanadi. Qolgan barcha korxonalar, tashkilotlar va jismoniy 
shaxslar q
o‘llaridagi oltin va oltin buyumlari milliy hisoblar tizimida tovar 
yoki aylanma mabla
g‘lar zaxirasi sifatida aks etadi. 
Naqd pullar
moliyaviy aktiv sifatida 
o‘zining tarkibiga muomalada 
mavjud b
o‘lgan shu mamlakatning yoki boshqa mamlakatning barcha pul 
birliklarini oladi. Shu bilan birga mamlakatdagi muomalada b
o‘lmagan 
yubiley va kollektsiya tariqasida saqlanayotgan tangalar moliyaviy aktivning 
naqd pullar tarkibiga kirmaydi. 
Depozitlar ham naqd pul singari t
o‘lov vositasi sifatida ishlatilishi 
mumkin. Shu bois ular M2-pul agregati orqali keng ma
’nodagi pul massasi 
tarkibiga kiradi. Depozitlarni hisob raqamlaridan jam
g‘armada mavjud 
mabla
g‘ doirasida naqd pul shaklida olib, ishlab chiqarishda ishlatish ham 
mumkin yoki hisob cheklari orqali foydalanish mumkin. 

---

314 
Qimmatli qo
g‘ozlar
(aksiyalardan tashqari) qoidaga asosan moliya 
bozorlarida sotiladi va sotib olinadi hamda egalik qiluvchiga ma
’lum pul 
daromadlari olish huquqini beradi. Bunday aktivlar guruhiga zayomlar, 
veksellar va qarz majburiyatlari (dolgovie ob
’ezatelstva) kabilar kiradi. 
Aktsiyalar
va ishtirok etuvchi boshqa k
o‘rinishdagi qimmatli qog‘ozlar 
egalik qiluvchining devidend olish huquqini tasdiqlovchi hujjat va yozuvlar 
sifatida kapitalda aksini topadi. Shuningdek korporativ korxonaning 
tugatilishi munosabati bilan barcha qarzlarini uzgandan keyingi qoladigan 
ma
’lum qism mablag‘lari ham shu jumladandir. 
Texnik su
g‘urtalar rezervlari
ham su
g‘urta polislari egalarining aktivlari 
va su
g‘urta kompaniyalari hamda pensiya fondlarining majburiyatlari 
hisoblanadi. (hayotni su
g‘urtalash yoki boshqa turdagi sug‘urtalar bo‘yicha) 
Debitor va kreditorlarning boshqa hisoblari savdo kreditlari
, avanslar va 
zarur moliyaviy resurslar olish manbalari sifatidagi moliyaviy aktivlar 
hisoblanadi. 
T
o‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari iqtisodiyotning har bir tarmog‘i 
b
o‘yicha spravka tariqasida ajratib ko‘rsatiladi, chunki bu investitsiyalarga 
tegishli moliyaviy aktivlar yoki majburiyatlar yuqorida k
o‘rsatilgan guruhlar 
tarkibida hisobga olinadi. (aksiyalar, zayomlar va boshqalar). Biroq chet el 
investitsiyalari jami summasining alohida aniqlanishi aktiv va passiv 
balansining milliy hisoblar tizimidagi boshqa hisob raqamlari bilan 
bo
g‘lanishi uchun, shuningdek, to‘lov balansinini tuzish uchun kerak bo‘ladi. 
Milliy boylik statistikasini MHT-93 asosida tashkil etish va hisoblash 
ishlari MDH doirasida amalga oshirilmoqda va uni takomillashtirish ishlari 
davom ettirilmokda.