|
“
uzluksiz inventarizatsiya
usuli
”
(Perpetual Inventory Method) dan keng foydalaniladi (AQSh, FRG,
Kanada, Angliya, Frantsiya va boshqalar). Bu s
o‘zning va usulning avtori
amerikalik iqtisodchi R.Goldsmitdir. U bu metodni Nyu-Yorkda 1951 yilda
nashr etgan
“Milliy boylikni uzluksiz inventarizatsiyasi” kitobida bayon
qilgan.
Bu metodni q
o‘llashda zarur bo‘lgan ma’lumotlar:
1. Yalpi kapital q
o‘yilmalar to‘g‘risida ko‘p yillik dinamika qatori.
2. Asosiy kapitalning alohida olingan guruhlari b
o‘yicha normativ xizmat
muddati t
o‘g‘risidagi ma’lumotlar.
3. Joriy bahodagi yalpi kapital q
o‘yilmalar summasi. Buning uchun
kapital quyilmalar indeksidan foydalaniladi. Bunda qurilish ishlari, jihozlar,
320
transport vositalari, qurilish materiallari indekslari asosida bahoning yi
g‘ma
indeksi:
;
0
0
0
0
p
q
p
q
I
ip
P
bunda
i
P
- kapital q
o‘yilmalarining alohida turlari bo‘yicha baho indeksi
(individual indeks),
q
0
p
0
– kapital qo‘yilma turlarining bazis davridagi
qiymati.
Davr oxiridagi asosiy kapitalning qoldiq qiymati=Davr boshidagi qoldiq
qiymati+davr ichida qilingan yalpi kapital q
o‘yilmalarning summasi – davr
ichida hisoblangan amortizatsiya ajratmalari. K
o‘rinib turibdiki, bu
hisoblashlarda asosiy kapitalning qoldiq qiymati deflyatlashtirilgan (joriy
baholardagi qiymatni bazis baholarida baholash) qiymat olindi. Indeks
–
deflyator
I
p
ni hisoblashda:
a) jihozlar b
o‘yicha guruhli indeksni hisoblash uchun 500 ga yaqin
mashinalar olinadi (ular 38 kichik va 9 guruhga birlashtiriladi).
b) qurilish
– montaj ishlari bo‘yicha yig‘ma indeksni hisoblash
birmuncha murakkabdir. Hozirgi kunda AQSh da qurilishning muhim turlari
b
o‘yicha 22 ta mustaqil guruhli yig‘ma indekslar hisoblanadi.
Moddiy aylanma mabla
g‘larining zaxirasi
–
joriy yoki
o‘tgan davrda
tayyorlangan va keyinchalik sotish yoki ishlab chiqarishda foydalanish
uchun m
o‘ljallangan ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab
chiqarish, tayyor mahsulot, qayta sotish uchun olingan mollardir.
Shuningdek, ushbu aktivlar tarkibiga moddiy rezervlar, strategik maqsad
uchun m
o‘ljallangan mahsulotlar, don va shunga o‘xshash mamlakat uchun
alohida ahamiyatga ega b
o‘lgan boshqa mahsulotlar kiradi.
Shu bilan birga ishlab chiqarish zahiralari tarkibiga xom ashyo,
materiallar, yoqil
g‘i, jihozlar, urug‘lik, ozuqa va korxona oraliq iste’moli
uchun m
o‘ljallangan, sotishga qaratilmagan boshqa mahsulotlar kiradi.
321
Tugallanmagan ishlab chiqarish
- bu mahsulot va xizmatlarni ishlab
chiqarish boshlangan, biroq nihoyasiga etkazilmagan, ishlab chiqarish yana
davom ettirilishi mumkin b
o‘lgan toifadagi mahsulotlar va xizmatlardir.
Tayyor mahsulotlar esa t
o‘liq ishlab chiqarilgan va sotish yoki boshqa
x
o‘jalik yurituvchi subyektlarga yuborish uchun mo‘ljallangan mahsulotlar
hisoblanadi.
Shuni ham alohida etiborga olish kerakki, bir xil natural k
o‘rinishga ega
b
o‘lgan ayrim tovarlar mamlakatning yoki iqtisodning ayrim sohasidagi
tegishli asosiy kapitalini hisobga olinayotgan davrdagi foydalanishiga qarab
milliy boylikning turli elementlariga tegishli b
o‘lishi mumkin. Masalan: ishlab
chiqarishda foydalanilayotgan yoki
o‘rnatish uchun tayyorlangan stanok
asosiy kapital tarkibiga kiradi, agar xuddi shu stanok tayyorlovchi
korxonaning omborida sotish uchun m
o‘ljallangan tayyor mahsulot sifatida
saqlanayotgan b
o‘lsa, material aylanma mablag‘lar zaxiralari tarkibiga
kiradi.
Asosiy kapital va moddiy aylanma mabla
g‘larni turli baholardagi
qiymatlari hisoblangandan s
o‘ng, ya’ni statistik balanslar tuzilgandan keyin,
balanslar ma
’lumotlari asosida asosiy kapital va moddiy aylanma
mabla
g‘lar harakati holatini va ulardan samarali foydalanishni
xarakterlovchi statistik k
o‘rsatkichlar aniqlanadi. Ularga, asosiy kapitalning
kiritilishi, yangilanishi, chiqarilishi, tugatilishi, almashuvi, emirilishi,
yaroqliligi, kapital qaytimi va si
g‘imi, qurollanganlik darajasi, aylanishi,
biriktirilishi va boshqa koeffitsientlar kiradi. Asosiy kapital va moddiy
aylanma mabla
g‘larni harakati, holati va ulardan samarali foydalanish
k
o‘rsatkichlarini hisoblash va statistik tahlil qilish texnologiyasi ushbu
darslikning ajralmas qismi b
o‘lgan “Statistika bo‘yicha praktikum
q
o‘llanmasida (X.Shodiev, I.Habibullaev tahriri ostida, 2015 y. T.: Iqtisod-
moliya nashriyoti) batafsil yoritilgan.
322
Do'stlaringiz bilan baham: |
