Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

f
K
foydalanilmay qolgan 
ish vaqtining hajmi k
o‘rsatkichi bo‘yicha o‘lchash uchun ish kuni, hafta, 
yilning amaldagi davomiyligini 
 
h
T
xodimlarning ushbu toifasi uchun 
belgilangan 
 
b
T
ish kuni, hafta, yilning davomiyligi bilan taqqoslash lozim, 
va natijada, belgilangan ish vaqtining foydalanish koeffitsienti quyidagi 
formula b
o‘yicha aniqlanadi:
b
h
f
T
T
K

Odatda t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlarga ish vaqtining belgilangan 
davomiyligining 80 foiz qismidan kam vaqt ishlagan shaxslar kiritiladi.

---

290 
Ish vaqtining belgilangan va amaldagi davomiyligi 
o‘rtasidagi farq ish 
vaqtini y
o‘qotish ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi.
Shuni qayd etish lozimki, ish vaqtining belgilangan davomiyligi har bir 
davlatning qonunchiligi orqali iqtisodiyotning har bir muayyan sohasi uchun 
tartibga solinadi. Masalan, Germaniyada 1993 yilda ish haftasining 
davomiyligi sanoat va qurilishda 38 soat, xizmat k
o‘rsatish sohasida 39 
soatni tashkil qilgan; Buyuk Britaniyada mos ravishda 37 soat va 39 soat 
belgilangan. Ish haftasining davomiyligi tadbirkorlar va kasaba uyushmalari 
o‘rtasidagi jamoa shartnomasi asosida belgilanadi. Bundan tashqari, 
mehnat qonunchiligi ish vaqtidan tashqari ish miqdorini cheklaydi. Masalan, 
Frantsiyada ular haftasiga 9 soatdan va yiliga 130 soatdan ortishi mumkin 
emas; Germaniyada yiliga 30 kun davomida kuniga 2 soatdan ortishi 
mumkin emas.
Mexnat bozorini statistik tahlilida mehnat migratsiyasiga alohida 
e’tibor 
beriladi. 
Mehnat 
migratsiyasi 
k
o‘rsatkichlari absolyut va nisbiy 
k
o‘rsatkichlarga bo‘linadi. 
Absolyut k
o‘rsatkichlarga mehnatkash immigrantlar soni, mehnatkash 
emmigrantlar soni, mehnat migratsiyasining hajmi k
o‘rsatkichlari kiradi. 
Umumiy va mehnat migratsiyasining saldo k
o‘rsatkichlari tahlili har bir 
muayyan davlatning aholi va ishchi kuchining 
“jalb etish yoki chiqib ketish 
markazlariga
” kiritish uchun asos bo‘ladi. Masalan, emigratsiyaning 
immigratsiyadan ustunroq b
o‘lishi “netto-emigratsiya” yoki sof emigratsiya 
deyiladi, immigratsiyaning emigratsiyadan ustunroq b
o‘lishi esa “netto-
immigratsiya
” yoki sof immigratsiyani ko‘rsatadi.
Xalqaro mehnat migratsiyasining mutlaq statistik k
o‘rsatkichlari asosida 
tegishli k
o‘rsatkichlarning nisbiy vaznlarini hisoblash mumkin.
Migratsiya oqimlari va mehnatkash-migrantlar oqimlarini tahlil qilish 
maqsadida mos holda ushbu davlatning emigrantlari va immigrantlarining 
umumiy sonidagi mehnatga layoqatli yoshda b
o‘lgan emigrantlari va 
immigrantlarining ulushini hisoblash, shuningdek mehnatkash-emigrantlari 

---

291 
va mehnatkash-immigrantlarning sonidagi mos holda emigratsiya va 
immigratsiya qiluvchi yuqori malakali ishchi kuchi ulushlarini hisoblash 
maqsadga muvofiq b
o‘ladi.
Ishchi kuchi xalqaro migratsiyasining nisbiy k
o‘rsatkichlariga kelsak, 
shuni qayd etish kerakki, ma
’lum axborotlar bo‘lganda ular muayyan 
davlatning hududida yashovchi mehnatga layoqatli aholining 
o‘rtacha yillik 
soniga nisbatan hisoblanadi va quyidagi indikatorlar bilan belgilanadi:
– mehnat immigratsiyasi koeffitsienti; 
– mehnat emigratsiyasi koeffitsienti; 
–
mehnatkash-migrantlar orttirmasining intensivligi koeffitsienti;
– mehnat migratsiyasi hajmining intensivligi koeffitsienti (yoki mehnat 
migratsiyasining me
’yori); 
– tashqi mehnat migratsiyasi unumdorligi koeffitsienti; 
– tashqi mehnat migratsiyasining nisbiy saldosi.
Mehnatkash-migrantlarning oqimlarini hisobga olishni y
o‘lga qo‘yilgan 
tizimida ishchi kuchining an
’anaviy eksporterlari bo‘lgan davlatlar uchun 
ishchi kuchi reemigratsiyasining hamda reemigrantlarning kelib chiqish 
davlatidagi salohiyatidan foydalanishning statistik tavsifi muhim ahamiyat 
kasb etadi. Reemigrantlarning ixtiyoriy qaytib kelishi va jarayonlarga 
moslashuviga ta
’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash uchun statistik usullar 
yordamida vataniga qaytishning sababi; mehnat shartnomalari (kontraktlari) 
amal qilish muddati tugaganidan keyin vataniga qaytib kelayotgan 
emigrantlarning soni va tarkibi; reemigrantlar tarkibining chet elga 
chiquvchilar va chet elda ish bilan band b
o‘lganlarning tarkibi bilan o‘zaro 
bo
g‘lanishi; ijtimoiy ierarxiyada va ishlab chiqarish faoliyatida tutgan 
o‘rnining o‘zgarishi; ishga joylashish imkoniyatlari va hokazo. 
Ishchi kuchi reemigratsiyasini 
o‘rganishning statistik amaliyotini 
takomillashtirish maqsadida reemigratsiya koeffitsientini quyidagi formula 
b
o‘yicha hisoblash taklif etiladi:

---

292 
 
Reemigrantlarning ijtimoiy ierarxiyada va ishlab chiqarish faoliyatida 
tutgan 
o‘rnining o‘zgarishini statistik baholash uchun tanlanma kuzatish 
tadqiqotlari asosida quyidagi tarzda hisoblanadigan ijtimoiy va kasbiy 
barqarorlik va k
o‘chish qobiliyatining koeffitsientlaridan foydalanish 
mumkin:
– ijtimoiy barqarorlik koeffitsienti: vataniga qaytganidan so‘ng 
o‘zining ijtimoiy guruhidagi tutgan o‘rnini saqlab qolgan reemigrantlar sonini 
ushbu ijtimoiy guruh emigrantlarining qaralayotgan davrdagi soniga b
o‘lgan 
nisbatini ifodalaydi; 
– ijtimoiy ko‘chish qobiliyati koeffitsienti: ijtimoiy guruhini o‘zgartirgan 
reemigrantlarning sonini ushbu ijtimoiy guruh emigrantlarining qaralayotgan 
davrdagi soniga b
o‘lgan nisbati; 
– kasbiy barqarorlik koeffitsienti: vataniga qaytganidan so‘ng 
o‘zining kasbini (yoki ishlab chiqarish faoliyatining turini) saqlab qolgan 
reemigrantlarning sonini ushbu ijtimoiy guruh emigrantlarining qaralayotgan 
davrdagi soniga b
o‘lgan nisbati. 
Ishchi kuchining xalqaro migratsiyasi muammolari va k
o‘rsatkichlarini 
o‘rganish ishchi kuchi xalqaro migratsiyasi statistikasining muhim 
k
o‘rsatkichi bo‘lgan ishchi kuchi eksporti qiymatini statistik baholash 
masalasini hal qilishni talab etadi. Ishchi kuchi eksporti qiymati deganda 
chet elda ishlaydigan fuqarolar ish haqini vataniga valyuta j
o‘natmasi 
shaklidagi shu davlatlarning t
o‘lov balanslariga tushumlari tushuniladi. Bir 
tomondan, 
bu 
ishchi 
kuchi 
emigratsiyasining 
davlatga 
valyuta 
mabla
g‘larining oqib kelishi sifatida qaralishi, boshqa tomondan esa 
mehnatkash-migrantlar pul j
o‘natmalarini yuboradigan davlatning to‘lov 
balansidagi xarajatlar deb qaralishi mumkin.

---

293 
Ishchi kuchi eksporteri b
o‘lgan davlat daromadlarida amaldagi 
tushumlar valyuta j
o‘natmalari mablag‘laridan ancha katta bo‘ladi, chunki 
mehnat migrantlari vatanlariga qaytib kelayotganlarida odatda 
o‘z oilalariga 
yuborgan mabla
g‘larga deyarli teng qiymatdagi tovarlar, boyliklar va 
jam
g‘armalarni ham olib keladilar. 
Ishchi kuchi eksportidan daromadlarning boshqa manbalari ham 
mavjud:
– ishchi kuchining importerlari bo‘lgan davlatlardan kapitallar, 
k
o‘pincha ijtimoiy sohaga, ishchi kuchini tiklashga qaratiladi;
– vositachi firmalarning daromadlaridan soliqlar;
– emigrantlarning shaxsiy investitsiyalari (vataniga ishlab chiqarish 
vositalari va uzoq muddatli foydalanish buyumlarini olib kelishi, er, 
k
o‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozni sotib olishi). 
Bundan tashqari, ishchi kuchining importerlari b
o‘lgan davlatlardan 
ishchi kuchining oqib ketishi uchun t
o‘g‘ridan-to‘g‘ri tovonlar to‘lanishi 
mumkin.
Valyuta j
o‘natmalari mablag‘lari shaklida tushumlarning ko‘rsatkichi 
asosida ishchi kuchi eksportining valyutadagi unumdorligi hisoblanadi, har 
bir davlatda valyuta chegirmalarining qaysi manbai ustuvorligini aniqlash 
uchun uni tovar eksportining valyutadagi unumdorligi bilan taqqoslash 
maqsadga muvofiqdir.
Ishchi kuchini an
’anaviy tarzda qabul qiluvchi davlatlar uchun 
immigratsiya ularning iqtisodiyoti rivojlanishiga k
o‘rsatgan ta’sirini baholash 
zarur b
o‘ladi. Bu maqsadda ishchi kuchining immigratsiyasidan foyda olish 
k
o‘rsatkichini quyidagi formula bo‘yicha hisoblash taklif etilishi mumkin:
,
'
'