|
11.3. Aholining perspektiv (istiqboldagi) sonini hisoblash metodlari
Aholining perspektiv (istiqboldagi) sonini hisoblash global va yoshni siljish
usullari yordamida hisoblanishi mumkin.
Global usulda hisoblashda aholining yil boshidagi soni(A
0
), tabiiy
o‘zgarish(K
to‘
) yoki umumiy o‘zgarishi koeffitsientlari boshlang‘ich ma’lumot
vazifasini bajaradi. Hisoblash quyidagicha bajariladi:
тў
тў
К
К
А
А
2
1
0
1
1
1
;
тў
тў
К
К
А
А
2
1
1
2
1
1
va h.k.
bu erda A
1
va A
0
-aholining joriy yil oxiridagi va keyingi yil boshidagi soni; K
to‘
-
tabiiy o‘zgarish (yoki umumiy o‘zgarish) koeffitsientlari.
1
0
2
1
1
А
К
К
тў
тў
- joriy yilda aholi sonining qo‘shimcha o‘zgarishi, ya’ni
A
1
=A
0
+
1
276
2
1
2
1
1
А
К
К
тў
тў
- keyingi yilda qo‘shimcha o‘zgarishi lozim bo‘lgan aholi soni,
ya’ni
A
2
=A
1
+
2
Bu usulni qo‘llash tartibini quyidagi shartli misolda ko‘rib chiqamiz.
Quyidagilar berilgan: Yil boshida shahar aholisining soni-118 ming kishi; tabiiy
o‘zgarish koeffitsienti -0,0170:
1.
тў
тў
К
К
А
А
2
1
0
1
1
1
А
1
1
2
118 1
0 0170
1
0 0170
,
,
À
1
=118
(1+0,01701)
À
1
=118
1,0171
À
1
=120 ming kishi
1
=120-118=2 ming kishi.
2.
тў
тў
К
К
А
А
2
1
1
2
1
1
А
2
1
2
120 1
0 0170
1
0 0170
,
,
À
2
=120
(1+0,0172)
À
2
=120
1,0171
À
2
=122 ming kishi
2
=122-120=2 ming kishi
Bu usul aholining istiqboldagi sonini hisoblashda qo‘l kelsada, lekin ularni
yosh jihatdan alohida-alohida hisoblash imkonini bermaydi. Bundan tashqari har
277
keyingi yilning qo‘shimcha o‘zgarishi faqat boshlang‘ich , baza sifatida qabul qilib
olingan tabiiy yoki umumiy o‘sish darajalari turlicha bo‘lishi mumkin.
Yoshni siljitish usulida aholining perspektiv soni quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:
i
x
P
x
=i
x+1
,
bu erda:
i
x
-
x
yoshgacha yashashi mumkin bo‘lgan aholi soni;
P
x
- x
+1 yoshgacha
yashashi mumkin bo‘lgan ehtimollik;
i
x+
1
– yoshgacha yashashi mumkin bo‘lgan
aholi soni.
Shunday qilib, har bir yoshdagi aholi soni (
i
x
) har bir yosh yashashi mumkin
bo‘lgan ehtimollik koeffitsienti (
P
x
) yordamida bir yoshdan (
i
x
)ikkinchi yoshga
(
i
x
+1
) «siljitiladi».
Bu usulni qo‘llash tartibini quyidagi shartli raqamlarda ko‘rib
chiqamiz(11.1-jadval). Shu ma’lumotlarga asoslanib uch avlodning perspektiv
sonini bo‘lajak 1, 2 va 3 yillar, ya’ni N, N+1 va N+2- yillar uchun aniqlaymiz.
Echish uchun jadvalning so‘nggi ustunlarini to‘ldiramiz.
11.1-jadval
Yoshni siljitni usulida aholining perspektiv sonini aniqlash tartibi
Aholining joriy
yil oxiridagi soni
Kelgusi 1-yil
boshida bo‘lishi
mumkin bo‘lgan
aholi soni
Kelgusi 2-yil
boshida bo‘lishi
mumkin bo‘lgan
aholi soni
Kelgusi 3-yil
boshida bo‘lishi
mumkin bo‘lgan
aholi soni
i
17
i
18
i
19
i
18
= i
17
P
17
i
19
= i
18
P
18
i
20
= i
19
P
19
i
19
= i
18
P
18
i
20
= i
19
P
19
i
21
= i
20
P
20
i
20
= i
19
P
19
i
21
= i
20
P
20
i
22
= i
21
P
21
i
17
+ i
18
+ i
19
i
18
+ i
19
+ i
20
i
19
+ i
20
+ i
21
i
20
+ i
21
+ i
22
Demak, N- yildagi 17 yoshli 3786 kishidan:
N+2 yilga kelib:
i
18
= i
17
P
17
i
18
= 3786
99641=3772 kishi
N+3 yilga kelib:
i
19
= i
18
P
18
i
19
= 3772
99600=3757 kishi
N+4 yilga kelib:
i
20
= i
19
P
19
i
20
= 3757
99562=3740 kishi
qolar ekan
278
Shu tariqa boshqa yoshdagi aholi soni tegishli yillar uchun hisoblangan.
Hisoblashda mexanik o‘zgarish koeffitsienti e’tiborsiz qoldirgan. Aholini
istiqboldagi sonini hisoblash tartibi 11.2-jadvalda ko‘rsatilgan.
Aholini harakati va istiqboldagi sonini aniqlashning boshqa maxsus metodlari
ham mavjud. Ular demografiya ixtisosligi bo‘yicha ta’lim olayotgan o‘quvchilarga
mo‘ljallanganligi munosabati bilan ushbu darslikda ularga to‘xtalmaymiz.
11.2-jadval
Yoshni siljitish usulida aholining perspektiv sonini hisoblash tartibi
Yosh
Mazkur
yoshdagi
aholining
N- yil
boshidagi
soni
Har bir yosh
yashashi mumkin
bo‘lgan
ehtimollik
koeffitsienti
Yil boshida bo‘lishi mumkin bo‘lgan
yoshlar
N+1
N+2
N+3
i
x+1
=i
x
P
x
17
3786
0,99641
-
-
-
18
3764
0,99600
3786
0,99641
=3772
-
-
19
3742
0,99562
3764
9,99600
=3749
3772
0,99600
=3757
-
20
-
0,99526
3742
0,99562
=3726
37490,99562=
3732
3757
0,99526
=3740
21
-
0,99503
-
3726
99526=
3708
3732
0,99516
=3714
22
-
0,99498
-
-
3708
0,99503
=3689
279
Asosiy tayanch iboralar
Aholi
Doimiy aholi
Mavjud aholi
Vaqtincha yashovchilar
Vaqtincha yo‘qlar
Tug‘ilish koeffitsenti
O‘lim koeffitsenti
Maxsus tug‘ilish koeffitsenti
Tabiiy o‘zgarish koeffitsenti
Kelganlar koeffitsenti
Ketganlar koeffitsienti
Mexanik o‘zgarish koeffitsenti
Hayotiylik koeffitsenti
Nikohlar koeffitsienti
Ajrimlar koeffitsienti
Aholini istiqboldagi sonini
aniqlashning global usuli
Yoshni siljitish usuli
Bilimingizni sinab ko‘ring
1.Aholining o‘rtacha soni qanday metodlar bilan aniqlanadi ?
2. Quyidagilar berilgan:
Oylar
01.01
01.02
01.03
01.04
Tuman
aholisi,
ming kishi
132,7
136,4
135,9
139,8
Oylar va kvartal uchun aholining o‘rtacha sonini aniqlang.
3.Aholining tarkibiy qismi qaysi belgilar bo‘yicha o‘rganiladi?
4.Aholining jinsiy tarkibi nima maqsadda o‘rganiladi?
5.Aholini shahar va qishloq aholiga bo‘lib o‘rganishdan maqsad nima?
6.Aholi yoshi qaysi guruhlarga ajratilib o‘rganiladi?
7.Aholining harakati qanday ko‘rsatkichlarda o‘z ifodasini topadi?
8.Hayotiylik koeffitsenti qanday hisoblanadi?
9.Tuman aholisining soni yil boshiga 150818 kishi bo‘lsa, yil oxiriga kelib,
159611 kishiga etdi. Yil davomida tumanga ko‘chib kelganlar soni 1796 kishi
ko‘chib ketganlar soni 2089 kishi. O‘lganlar soni 3116 kishi, tug‘ilganlar 3327
kishiga teng. 15-49 yoshgacha bo‘lgan ayollar hissasi aholining 15 % ni tashkil
qiladi. Aholi tabiiy va mexanik harakati ko‘rsatkichlarini hisoblang.
10.Respublika bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan:
280
Ko‘rsatkichlar
2016
2018
Aholi soni
(o‘rtacha) ming
kishi
25210
25523
Tug‘ilganlar soni
513
532
O‘lganlar soni
133
137
Shundan bir
yoshgacha
9
8
Aholini tabiiy harakati ko‘rsatkilarini aniqlang va tahlil qiling.
11.Aholining istiqboldagi soni nima maqsadda va qaysi uslublarda aniqlanadi?
12.Global usulda aholining istiqboldagi soni qanday hisoblanadi?
13.Yoshni siljitish usulida aholining istiqboldagi soni qanday aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
