Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
– 
qonun hujjatlariga muvofiq rasman ishsiz sifatida r
o‘yxatdan 
o‘tkazilgan shaxslar, shuningdek xaq to‘lanadigan ishga yoki daromad 
keltiruvchi mash
g‘ulotga ega bo‘lmagan, mustaqil ravishda ish izlovchi va 
bunday ish taklif etilsa, ishga joylashishga tayyor b
o‘lgan mehnatga 
layoqatli vaqtincha mehnat bilan band b
o‘lmagan shaxslar kiradi. 
Rasmiy ravishda r
o‘yxatga olingan ishsizlar
– 16 yoshdan to pensiya 
bilan ta
’minlanish xuquqini olish yoshigacha bo‘lgan, ish, ish haqi va 
daromadga ega b
o‘lmagan, mehnat organlarida ish qidiruvchi, ishlashga, 
kasb b
o‘yicha tayyorgarlikdan va qayta tayyorgarlikdan o‘tishga, malaka 
oshirishga tayyor shaxs sifatida r
o‘yxatga olingan shaxslar qo‘shiladi. 
Ishga joylashtirishga muhtoj shaxslar (ishsizlar) soni mehnat resurslar 
sonidan mehnat bilan bandlar sonini va iqtisodiy faol b
o‘lmaganlar sonini 
chiqarib tashlagan holda aniqlanadi: 
 
bunda: 
N
i
–ishga joylashtirishga muxtoj, band bo‘lmagan aholi (ishsizlar 
soni); 
- mehnat resurslari; N
B
– band aholi soni; N
na 
- iqtisodiy faol 
b
o‘lmagan aholi soni. 
Mehnat 
resurslari 
iqtisodiy 
faol 
va 
faol 
b
o‘lmagan aholi 
kategoriyalariga b
o‘linadi. 
Iqtisodiy faol aholi
– mehnat bilan band bo‘lgan fuqarolar va ishsizlar. 
Iqtisodiy faol b
o‘lmagan aholi
– mehnat bilan band va ishsiz deb 
hisoblanmaydigan shaxslar, shu jumladan: 
-ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta
’lim olayotgan hamda ish haqiga 
yoki mehnat daromadiga ega b
o‘lmagan o‘quvchilar va talabalar; 
-ishlamayotgan uchinchi guruh nogironlari; 

---

286 
-uy bekalari hamda bolalarni parvarish qilish bilan band b
o‘lgan 
ishlamayotgan ayollar; 
-k
o‘char va ko‘chmas mulkdan daromad olayotgan ishlamayotgan 
shaxslar;
-ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band b
o‘lmagan shaxslar kiradi.
Innovatsion iqtisodiyot sharoitida mehnat resurslarini sonini aniqlash 
bilan bir qatorda, ulardan samarali foydalanishni 
o‘rganish o‘ta muhimdir. 
Statistikada mehnat resurslaridan samarali foydalanish darajasini baholash 
maqsadida quyidagi k
o‘rsatkichlardan foydalaniladi: 
1. Iqtisodiy faol aholi darajasi. Ushbu k
o‘rsatkich iqtisodiy faol aholi 
sonini aholini 
o‘rtacha soniga nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni quyidagi 
formula bilan: 
bu erda: 
2. Mehnat resurslarining bandlilik darajasi. Bu k
o‘rsatkich band 
b
o‘lgan aholi sonini iqtisodiy faol aholi soniga nisbati bilan aniqlanadi: 
, 
bu erda: 
3. Iqtisodiy faol aholining yuklama koeffitsenti iqtisodiy nofaol aholini 
iqtisodiy faol aholiga nisbati bilan aniqlanadi: 
bunda:
. 
4. Ishsizlar sonini iqtisodiy faol aholi soniga b
o‘lsak, ishsizlar 
koeffitsentiga ega b
o‘lamiz. Ushbu koeffitsent iqtisodiy faol aholidan 
bugungi kunda qanchasi ishsiz ekanligini ifodalaydi va u quyidagicha 
hisoblanadi: 

---

287 
Ushbu k
o‘rsatkichni umumiy ishsizlar va ro‘yxatdan o‘tgan ishsizlar 
b
o‘yicha alohida aniqlash mumkin. 
5. Ma
’lum aholi soni doimo xarakatda, ya’ni o‘smirlar bir tomondan 
ishga layoqatli yoshga kirib kelaversa, ikkinchi tomondan mehnatga 
layoqatli kishilar bu yoshdan chiqaveradi. Shu munosabat bilan aholi 
tarkibini samaradorligi koeffitsentlarini, bizning fikrimizcha mehnat 
resurslarni almashuvi koeffitsentlarini aniqlash zarur. Ular quyidagi 
formulalar bilan aniqlanadi: 
;
. 
Ushbu k
o‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liq. Agarda 
b
o‘lsa mehnat 
resurslar soni k
o‘payadi. Agarda 
b
o‘lsa mehnat resurslari 
kamayadi. 
Yuklama koeffitsentlarini hisoblash bilan bir qatorda, ularni 
o‘zgarishini va o‘zgarish sabablarini aniqlash muhim. M.Umarovaning 
ta
’kidlashicha (Moliya jurnali. 2015 yil 4- soni) Respublikada yuklama 
koeffitsentlari pasayish tendentsiyasiga ega. Masalan, keyingi 15 yilda 
nafaqa yuklamasi va umumiy yuklama koeffitsentlari mos ravishda 
137,4‰ 
dan 
121,8 ‰ gacha va 887,9 ‰ dan 651,6 ‰ pasaygan. Bunga sabab 
hisobat davrida mehnat yoshidan kichik b
o‘lganlar soni 8,9‰, mehnat 
yoshidan kattalar soni 
14,4‰ oshgan va tug‘ilish va o‘lish koeffitsientlarini 
o‘zgarganligidir. Mexnat resurslarini statistik tahlil qilishda muhim 
k
o‘rsatkichlardan biri bo‘lib to‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlik ko‘rsatkichidir. 
T
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlik Xalqaro Mehnat Tashkilotining 
rezolyutsiyasiga asoslanadi, unga k
o‘ra u individning ishi ma’lum me’yorlar 
nuqtayi nazaridan yoki uning malakasini (tayyorgarligi va ish tajribasini) 
hisobga olgan holda qoniqarsiz b
o‘lganda mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, 

---

288 
t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlarga mashg‘ulotga ega bo‘lgan, lekin o‘z 
ixtiyoriga qarshi t
o‘liq bo‘lmagan ish vaqti davomida ishlagan, bajaradigan 
ishidan tashqari yana ishga ega b
o‘lishni istagan va unga kirishishga tayyor 
b
o‘lgan shaxslar kiradi. Bundan tashqari, ularga mashg‘uloti bo‘lgan, 
yaxshiroq sharoitlarda ishlaganda yoki kasbiy tayyorgarligiga muvofiq 
o‘z 
kasbini 
o‘zgartirganda daromadi yoki ish haqi ortadigan ishchilar kiradi. 
Ta
’rifdan ko‘rinib turibdiki, ishlagan vaqti yoki olgan daromadi ishchilarni 
t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlarga kiritish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
T
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlik to‘g‘risida statistik ma’lumotlar 
manbai b
o‘lib, aholi ro‘yxati yoki maxsus tanlab kuzatish ma’lumotlari 
xizmat qilishi mumkin.
T
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlikning ikkita asosiy shakli ajratib 
k
o‘rsatiladi: ochiq va yashirin.
Ochiq t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlik – bu asosan statistik tushuncha 
b
o‘lib, u ishchi kuchi tadqiqotlari va boshqa tadqiqotlarni o‘tkazish orqali 
bevosita 
o‘lchanishi mumkin. U hajmi etarli bo‘lmagan ish bilan bandlikni 
aks ettiradi (qisqartirilgan ish kuni, qisqartirilgan ish haftasi). 
Yashirin t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlik asosan tahliliy tushuncha 
b
o‘lib, u ishchi kuchining noto‘g‘ri taqsimotini yoki mehnat va ishlab 
chiqarishning boshqa omillari 
o‘rtasidagi mutanosiblikning buzilishini aks 
ettiradi, unga past daromadlar, malakadan etarlicha foydalanmaslik va past 
unumdorlik xosdir. 
Shuni qayd etish lozimki, 
o‘z ixtiyoriga ko‘ra to‘liq bo‘lmagan ish kuni 
ishlaydigan shaxslar (ayollar, 
o‘smirlar, qari yoshdagi shaxslar) to‘liq 
b
o‘lmagan ish bilan bandlarning soniga kiritilmaydi.
Amaliy sabablarga k
o‘ra, to‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlikning statistik 
o‘lchovlarini, uning ochiq shakli bilan cheklash mumkin. Xalqaro statistikada 
ochiq t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlikni ta’riflash uchun quyidagi ikkita 
k
o‘rsatkichdan foydalaniladi:

---

289 
-t
o‘liq bo‘lmagan ish vaqti davomida ish bilan band bo‘lgan shaxslar 
soni;
-foydalanilmagan ish vaqtining hajmi (vaqt birliklari shaklida 
– kun, 
yarim kun yoki soat). 
Ochiq t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlikni ta’riflashda ish bilan band 
aholi sonini ish vaqtining davomiyligiga (ish soatlari soniga yoki haftasiga 
ish kunlari soniga) k
o‘ra guruhlash juda muhim hisoblanadi.
Masalan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomonidan haftasiga ish soatlari 
soniga k
o‘ra ish bilan bandlar sonini guruhlash qo‘llanishi tavsiya etiladi:
15 soatdan kam; 15 soatdan 31 soatgacha; 32 soatdan 34 soatgacha;
35 soatdan 39 soatgacha; 40 soatdan 44 soatgacha; 45 soatdan 47 
soatgacha; 48 soat va undan ortiq. 
Hafta ish kunlarining soniga k
o‘ra guruhlash quyidagicha bo‘ladi: 1 kun; 
2 kundan 4 kungacha; 5 kun va undan ortiq. 
Ochiq t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlikni tahlil qilganda to‘liq 
b
o‘lmagan ish bilan bandlar sonini to‘liq ish vaqti mobaynida ish bilan band 
b
o‘lganlar soni bilan taqqoslash, tegishli ulushlarini esa iqtisodiyot 
tarmoqlari va kasbiy guruhlar b
o‘yicha alohida hisoblash maqsadga 
muvofiq b
o‘ladi.
Ochiq t
o‘liq bo‘lmagan ish bilan bandlikni 
 