Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

12.3. Xodimlar soni va ish vaqti statistikasi 
Firma yoki kompaniya xodimlari soniga r
o‘yxatdagi ishlovchilarni 
barchasi kiradi. R
o‘yxatdagi ishlovchilarga qo‘shiladi: 

Xaqiqiy ishga kelganlar; 

Sinov muddati bilan ishga qabul qilinganlar; 

Not
o‘liq kun va haftaga qabul qilinganlar; 

Mehnat safarida b
o‘lganlar; 

O‘z uyida ish bajaruvchilar; 

---

296 

OTM talabalari va kollej 
o‘quvchilari amaliyot payt ish o‘rniga va 
mansabga 
o‘tkazilgan bo‘lsa; 

Vaqtincha ishlamaydiganlar (kasal, mehnat ta
’tilida va boshqalar). 
R
o‘yxatdagi ishchilar soniga qo‘shilmaydi: 

Bir marta ish bajarish uchun jalb qilinganlar (ekspert, vrach, 
ta
’mirchi va h.k.) 

Tashqi 
o‘rindoshlar va boshqalar. 
Demak, r
o‘yxatdagi ishlovchilar deganda korxonada doimiy, 
vaqtincha, 
shartnoma 
b
o‘yicha haqiqiy ishlagan va vaqtincha 
ishlamaydigan (sababli) xodimlar soni tushuniladi. 
R
o‘yxatdagi ishlovchilar soni ma’lum bir sanaga aniqlanadi. Misol 
uchun oyning birinchi oxirigi kuni. Oyning birinchi kuniga b
o‘lgan xodimlar 
soni bilan oxirgi kuniga b
o‘lgan xodimlar soni ishga qabul qilinganlar va 
ishdan b
o‘shab ketganlar hisobiga mos kelmaydi. 
Yana bir narsa. Yuqorida aniqlangan r
o‘yxatdagi ishlovchilar soni 
asosida 
o‘rtacha ish haqi, xodimlarning o‘rtacha unumdorligi va boshqa 
o‘rtacha miqdorlarni hisoblab bo‘lmaydi. O‘rtacha ish haqi, mehnat 
unumdorligi va boshqa 
o‘rtacha ko‘rsatkichlarni hisoblashdan oldin 
r
o‘yxatdagi ishlovchilar sonidan quyidagilar chiqariladi: dekret ta’tilidagi va 
bola boqish ta
’tilidagi ayollar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yig‘ishtirishga 
jalb qilingan 75% 
o‘rtacha oylik saqlanadigan xodimlar (haydovchilar, 
mexanizatorlar va h.k.); hukumat qarori bilan mehnat safariga 
yuborilganlar; maxsus davolash muassasalariga joylashtirilganlar; ish haqi 
saqlanmaydigan zaruriy ta
’til va o‘qishda bo‘lganlar. 
R
o‘yxatdagi ishlovchilarni oylik yoki yillik o‘rtacha soni muxim 
k
o‘rsatkichlardan hisoblanadi va u o‘rtacha oddiy, xronologik va tortilgan 
formulalar bilan aniqlanadi. (Qarang: Dinamikani statistik 
o‘rganish 
metodlari) 
R
o‘yxatdagi xodimlarning o‘rtacha sonini (
)- davrdagi r
o‘yxatdan 
o‘tgan xodimlar sonini kalendar kunlar ( ) soniga bo‘lish yo‘li bilan 

---

297 
hisoblasa b
o‘ladi, (
(28,30,31)). Xodimlarni ishda b
o‘lishini o‘rganish
maqsadida, ishga kelgan xodimlar soni davrdagi ish kunlari soniga nisbati 
olinadi. Bu k
o‘rsatkichni pasayib borishi korxona faoliyatiga salbiy ta’sir 
k
o‘rsatadi. Yana bir muhim ko‘rsatkich ishlovchilarning haqiqatdagi ishlashi 
darajasi, 
ya’ni ishga kelish bu ishlash emas. Ushbu ko‘rsatkichni, davr 
davomida haqiqatda ishlangan kishi-kunlarining umumiy ish kunlari soni 
nisbati bilan aniqlaymiz. 
Xodimlar sonini 
o‘rganish bilan bir qatorda ularni harakatini ham 
o‘rganish juda muhim ish. Statistikada xodimlar harakati quyidagi 
k
o‘rsatkichlar bilan baholanadi: 
1. Xodimlarni ishga qabul qilish
– hisobot davrida ishga qabul 
qilinganlar soni (
) ni shu davrdagi xodimlarni 
o‘rtacha ro‘yxatdagi soniga 
nisbati bilan aniqlanadi: 
2. Xodimlarni ishdan b
o‘shatilishi koeffitsenti – hisobot davrida ishdan 
b
o‘shaganlarni sonini 
xodimlarning shu davrdagi r
o‘yxatdagi o‘rtacha 
soniga (
) nisbati bilan hisoblanadi: 
3. Ishchi kuchini almashuvi koeffitsenti 
– ishga qabul qilinganlarni 
b
o‘shaganlarga nisbati bilan hisoblanadi:
4. Kadrlarni (personalni) q
o‘nimsizligi koeffitsenti– hisobot davrida o‘z 
hohshiga k
o‘ra va mehnat intizomini buzgani uchun ishdan bo‘shaganlarni 
soni (
) ni shu davrdagi xodimlarning r
o‘yxatdagi o‘rtacha soniga nisbati 
bilan aniqlanadi ( buni teskari k
o‘rsatkich, ya’ni qo‘nimlik ko‘rsatkichi ham 
mavjud): 

---

298 
4. Xodimlarning umumiy harakati (aylanishi) koeffitsenti 
– ishga qabul 
qilinganlar va chiqarilgan xodimlar farqini r
o‘yxatdagi ishlovchilarni o‘rtacha 
soniga nisbati bilan aniqlanadi: 
Statistikaning muhim vazifalaridan biri b
o‘lib ish vaqtidan unumli 
foydalanishni 
o‘rganishdir. Ma’lumki, ish vaqti kishi-kunlar, kishi-soatda 
hisobga olinadi va ular asosida kalendar, tabel va maksimal mumkin 
fondlar hajmi hisoblanadi. Kalendar fond-teng ishga kelganlar va 
kelmaganlar yi
g‘indisiga, tabel fondi-kalendar fondidan bayram va dam 
olish kunlarini ayirmasiga, maksimal mumkin fond- tabel fondidan 
navbatdagi ta
’til kunlarini ayirmasiga teng. 
Absolyut k
o‘rsatkichlar asosida fondlardan foydalanishni nisbiy 
k
o‘rsatkichlarni hisoblanadi. Masalan, kalendar fondidan foydalanish 
koeffitsienti, bajarilgan kishi-kunlari soni kalendar fondiga nisbati bilan 
aniqlaniladi.
Ish vaqtidan foydalanishni batafsil ifodasi balansda keltiriladi, unda 
ish vaqtining resurslari va undan foydalanish k
o‘rsatiladi. Balans 
ma
’lumotlari asosida ish vaqtidan foydalanishni ifodalovchi statistik 
k
o‘rsatkichlar hisoblanadi: ish davrining uzunligi; ish kuning to‘liq va 
belgilangan vaqt b
o‘yicha o‘rtacha uzunligi; bir ishchiga to‘g‘ri keladigan ish 
vaqti va boshqalar. 
Bir ishchiga t
o‘g‘ri keladigan ish kunlari o‘rtacha soni haqiqiy 
ishlangan kishi-kunlarni 
o‘rtacha ro‘yxatdagi ishlovchilar soni nisbati bilan 
hisoblanadi: 

---

299 
Ish kunining t
o‘liq uzunligini o‘rtachasi – haqiqiy ishlangan kishi-
soatlar soni ishlangan kishi kunlari soniga nisbati; belgilangan ish kuni 
uzunligining 
o‘rtachasi – belgilangan ish kunlarida ishlangan kishi - soat 
kunlarini kishi- kunlar soniga nisbati; bir ishchiga t
o‘g‘ri keladigan ish soati-
barcha ishchilar bilan bajarilgan kishi-soatni 
o‘rtacha ro‘yxatdagi 
ishlovchilarga nisbati.
Ushbu k
o‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liqdir, ya’ni kishi - soatdagi ish 
vaqtining 
o‘zgarishi ishchilar sonini, ish davrining uzunligi va ish kunining 
o‘rtacha uzunligini o‘zgarishiga bog‘liqdir. 
Ish vaqtidan foydalanish darajasi quyidagi koeffitsentlar yordamida 
baholanadi: 
1. Ish davri uzunligidan foydalanish koeffitsenti teng bir ishchiga haqiqiy ish 
kuni soni bilan o‘z ixtiyoridagi ish kunlar nisbati. 
2. Ish kunidan foydalanish koeffitsenti haqiqiy to‘liq (yoki belgilangan) ish 
kunining o‘rtachasini o‘rnatilgan (qonunda) vaqtga nisbati. 
3.Integral koeffitsent-oldingi hisoblangan ikki koeffitsentlar ko‘paytmasiga 
teng: 
Agarda firma yoki kompaniya turli rejimlarda, 
ya’ni smenalarda 
ishlasa, ishchi kuchidan smenalarda foydalanish darajasi 
o‘rganiladi va 
quyidagi k
o‘rsatkichlar hisoblanadi: 
1.
Ma’lum bir sanaga smenalik koeffitsenti teng: 
Kalendar davr uchun ushbu k
o‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi: 

---

300 
Misol
. Ishlab chiqarish korxonasi 3-smenlik rejimda ishlaydi. Yanvar 
oyida ishchilar birinchi smenada 17600 kishi-kuni, ikkinchi -11000, 
uchinchi-4000 kishi - kuni bajarganlar. Ish kunlari soni 24, ish 
o‘rinlari 1111 
ta. 
Smenalik koeffitsentni aniqlang ? 
 
Echish
. Smenalik koeffitsenti teng: 
. 
2. Smena rejimidan foydalanish koeffitsenti-smenalilik koeffitsentini 
smenalar soniga nisbati bilan aniqlanadi. Bizni misolimizda u 0,62 (1,852:3) 
ga teng. 
3. Ish o‘rinlaridan foydalanish koeffitsenti-eng ko‘p smenada ish-kunlar 
sonini davrdagi ish o‘rinlari soniga nisbati bilan aniqlandi: 
Demak, ishlab chiqarish korxonasida ish 
o‘rinlarini 66% dan 
foydalanilgan ekan.