Amea folklor institutu

Lingvo-semantic parallels in vujudname (epic about age) in
different Turkish languages
We observe creation of many Turkish peoples in vujudnames where birth and death of human, as well as his life in this world is given systematically: Vujudnames are one of the forms of poems attracting attention from both linguistic and fictional-philosophic standpoint, that we can see beginning from eposes of Azerbaijan, Turkey, Cyprus, Bashgird, Uzbek, Turkmen, Kumukh, Tatar and etc. before Islam up today, written literature, “Divani-hikmet” of Ahmad Yasavi, great mutasavvuf (devoting himself to Allah) including samples of different folklore.
There are various parallelisms among vujudnames of different volume more than 150 given in our book “Vujudnames in the literature of various Turkish peoples” from form and content standpoint. Naturally, semantic parallelism appearing in vucudnames, first of all, shows itself in “date” (day, month, year). We can also add to this group “world of spirits” and “the other world”. Last various parallels in the context of super-time are characteristics for many vujudnames written in separate languages. In fact, there are three times in vujudnames from philosophical standpoint: past (world of spirits), present (this world) and future (the other world). The notions of time and timeless form parallelisms together with place and placeless.
We can see a lot of obsolete linguistic parallelisms in vujudnames. Meaning and content parallelisms that we shall explain broadly in the article with concrete samples, are combining the vujudnames which reflects human life from plot standpoint, specific epithet, metaphor system of separate age groups are being observed, and linguistic peculiarities are being noted.
Key Words: Vujudname, Turkish peoples, semantica, parallelism
Giriş: İnsanın yaranması, doğulması, həyatı və ölümü ilə bağlı bədii-fəlsəfi şeirlər kimi diqqəti cəlb edən vücudnamələr haqqında müxtəlif ədəbiyyatşünaslar tərəfindən bu və ya digər dərəcədə tədqiqatlar aparılsa da, onların dil və üslub xüsusiyyətləri, demək olar ki, indiyə qədər tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Bu məqalədə dilçiliyin mühüm sahələrindən olan semantika və semasiologiya ilə bağlı müxtəlif alimlərin elmi əsərlərindən çıxış edərək vücudnamələrin dil özəllikləri araşdırmaya cəlb edilmişdir. “Dildə söz və ifadənin mənası, mənasının dəyişməsi – mənanın genişlənməsi, daralması, sözün məcazi məna bildirməsi, çoxmənalılıq, omonimlik, antonimlik və sair kimi semasioloji məsələlərin tədqiqi semasiologiya şöbəsinin mövzusunu təşkil edir”. (Qurbanov, 1989: 209-210) Biz bu tədqiqatımızda semantik paralellərdən bəhs edəcəyimiz üçün daha çox sinonim söz qrupları və sinonim cərgə üzərində duracağıq. “Sinonimlər gerçəkliyin eyni əşya, hadisə, əlamət və ya hərəkəti ilə bağlı olan, lakin onu müxtəlif formalarda adlandıran semasioloji hadisədir”. (Həsənov, 1978: 54)
Ümumiyyətlə, semantika həm məntiqin, fəlsəfənin, həm də dilçiliyin sahələrindən olduğu kimi, vücudnamələrə də bu baxımdan yanaşmaq mümkündür. Fəlsəfi baxımdan yanaşdıqda semantik paralel olaraq, vücudnamələrdə məkan və zaman kateqoriyaları diqqəti cəlb edir. Müxtəlif türk xalqlarının yaradıcılığından nəzər saldığımız vücudnamələr də həm müəyyən, həm də qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə ifadə olunan zaman məfhumları ilə qarşılaşırıq. Təbii ki, semantik baxımdan müəyyən və konkret bir vaxtın, daha doğrusu yaşın ifadəçisi olan müəyyən miqdar sayları maddi dünyada insan ömrünün gün, ay və ya illərini bildirir.
Qeyd edək ki, bəzi dilçilər tərəfindən sayların bu semantik paralelliyi cisim (varlıq), məkan, zaman və kəmiyyət adlarının semantik sistemi başlığı altında təsnif edilmiş və bu kontekstdə paralellər vurğulanmışdır. Qüdrət Cəfərov saylar arasındakı semantik münasibət və ardıcıllıqların aşağıdakı növlərini qeyd edir:

1. 
   Bir-bir saymaqla bağlı olan semantik ardıcıllıq;
   
2. 
   Beş-beş saymaqla bağlı olan semantik ardıcıllıq;
   
3. 
   On-on saymaqla bağlı olan semantik ardıcıllıq;
   
4. 
   Əlli-əlli saymaqla bağlı olan semantik ardıcıllıq;
   
5. 
   Yüz-yüz saymaqla bağlı olan semantik ardıcıllıq;
   
6. 
   Min-min saymaqla bağlı olan semantik ardıcıllıq;
   
7. 
   On minliklərin semantik ardıcıllığı;
   
8. 
   Yüz minliklərin semantik ardıcıllığı. (Cəfərov, 1984: 79-81)
   

Təbii ki, vücudnamələrdə bütün bu semantik ardıcıllıqlara rast gəlinməsə də, yüz-yüzə qədər olan semantik ardıcıllıqdan bəhs etmək mümkündür: