Amea folklor institutu

Elmira Məmmədova
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası,
Şərqşünaslıq İnstitutu, Türk Filologiyası şöbəsi, böyük elmi işçi, f.e.n., [e-mail]
MÜXTƏLİF TÜRK DİLLƏRİNDƏKİ VÜCUDNAMƏLƏRDƏ
LİNQVO-SEMANTİK PARALELLƏR
İnsanın dünyaya gəlişinin və gedişinin, eləcə də bu dünyadakı ömrünün illər üzrə sistemli şəkildə verildiyi vücudnamələrə bir çox türk xalqlarının yaradıcılığında rast gəlirik: Azərbaycan, Türkiyə, Kıbrıs, Başqırd, Özbək, Türkmən, Qumuq, Qazax, Başqırd, Tatar və s. Ta İslamdan əvvəlki dastanlardan başlayaraq, müxtəlif şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, eləcə də böyük mütəsəvvüf Əhməd Yəsəvinin “Divani-hikmət” əsərindən bu günə kimi yazılı ədəbiyyatda rast gəldiyimiz vücudnamələr həm dil, həm də bədii-fəlsəfi baxımdan diqqəti cəlb edən şeir şəkilləridir. “Türk xalqları ədəbiyyatında vücudnamələr” adlı kitabımızda verilən 150-dən çox müxtəlif həcmli vücudnamələr arasında məzmun və forma baxımından müxtəlif paralelliklər mövcuddur. Təbii ki, vücudnamələrdə təzahür edən semantik paralellik ilk növbədə özünü “tarix”də (gün, ay, il) göstərir. Bu qrupa eyni zamanda “ruhlar aləmi” ilə “axirət dünyası”nı da əlavə edə bilərik. Fövqəlzaman kontekstində son iki paralel ayrı-ayrı dillərdə qələmə alınmış bir çox vücudnamələr üçün xarakteristikdir. Əslində vücudnamələrdə fəlsəfi baxımdan üç zaman verilir: keçmiş (ruhlar aləmi), indi (bu dünya) və gələcək (o biri dünya). Bu zaman və zamansızlıq məfhumu məkan və məkansızlıq ilə paralellik təşkil edir.
Vücudnamələrdə qəlibləşmiş bir çox linqvistik paralellərə də rast gəlirik. Məqalədə daha geniş şəkildə və konkret nümunələrlə izah edəcəyimiz məna və məzmun paralellikləri insan ömrünün əksi olan vücudnamələri süjet baxımından birləşdirməkdə, ayrı-ayrı yaş qruplarının özünəməxsus epitet, metafora sistemi müşahidə olunmaqda və səciyyəvi dil xüsusiyyətləri özünü göstərməkdədir.
Açar sözlər: Vücudnamə, türk xalqları, semantika, paralel