Fazıl Gökçek Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi AHMET MİTHAT EFENDİ’NİN ESERLERİNDE KAFKASYA COĞRAFYASI VE İNSANLARI Özet. Ailesinin bir tarafıyla Kafkasya’ya bağlı olan Ahmet Mithat Efendi, bazı eserlerinde bu coğrafyaya ve insanlarına yer vermiştir. O, Letaif-i Rivayatkülliyatı içinde neşrettiği “Firkat” adlı hikâyede kendi biyografisinden de izler taşıyan kahramanı Çerkezlerin arasına gönderir ve onun aracılığıyla Kafkasya bölgesine ve insanlarına ilişkin duygu ve düşüncelerini dile getirir. Bunlar çoğunlukla olumlu duygu ve düşüncelerdir. Ahmet Mithat, yarım kalan romanı Kafkas, Çerkez Özdenleri ve Gürcü Kızı Yahut İntikam gibi eserlerinde de bu bölgeye ve insanlarına ilgisini devam ettirmiştir. Bu bildiride yazarın eserlerine Kafkasya coğrafyası ve insanlarının hangi özellik ve nitelikleriyle yansıdığını göstermeye çalışacağız. Anahtar kelimeler: Tanzimat romanı Ahmet Mithat Efendi, Kafkasya The Caucasus Geography And Its People In The Works Of Ahmet Mithat Efendi AhmetMithatEfendi who is connected to the Caucasus with one side of his family, had mention of this region and its people in some of his works. He sends along with Circassian hero who is inspired from his own biography, in the story called “Firkat” which is published in the corpus named Letaif-iRivayat, and expresses the feelings and thoughts related to the Caucasus region and its people through his. These are mostly positive feelings and thoughts. AhmetMithat continued his attention’s interested in this region and its people, also in the works such as Çerkez Özdenleri, Gürcü Kızı Yahutİntikamand his unfinished novel’s Kafkas. In this notification we tried to show that Caucasus geography and people reflected to the author’s works according to what features and qualities. Keywords: Tanzimat novel, Ahmet Mithat Efendi, theCaucasus. Ahmet Mithat Efendi, yazarlığının başlarından itibaren Kafkasya coğrafyası ve insanlarıyla ilgilenmiş, bazı eserlerinde bu bölgeye ve insanlarına geniş yer vermiştir. Diğer eserlerinde de bazı değinmeler ve Kafkasya kökenli kişiler bulunmakla birlikte onun özellikle üç eserinde Kafkasya coğrafyası ve insanları ağırlıklı bir yer tutmaktadır. Bunlardan ilki Letaif-i Rivayat külliyatı içerisinde yayımlanan “Firkat” adlı hikâyedir. Bir diğer eseri, Gürcü Kızı Yahut İntikam adlı romanıdır. Üçüncü olarak ise ne yazık ki yarım kalmış bulunan Kafkas romanıdır. Bu bildiride özellikle bu üç eser üzerinden Ahmet Mithat Efendi’nin Kafkasya coğrafyasını ve insanlarını nasıl ele aldığını göstermeye çalışacağız.
Ahmet Mithat Efendi’nin Kafkasya’ya ilgisinin bir sebebi, kendisinin de annesi tarafından Kafkasya kökenli oluşudur. O, babası Hacı Süleyman Ağa’nın ticaret maksadıyla gittiği Kafkasya’da gördüğü ve beğenerek evlendiği bir Çerkez anneden doğmuştur. Nitekim Kafkas124adlı eserinin önsözünde, bu romanı o tarihlerde bölgede Ruslara karşı başlayan isyanı anlatmak için yazdığını ve yüreğinin bu isyanı gerçekleştiren Kafkasya halkı ile birlikte çarptığını belirtir. Kendi ifadesiyle, yüreğine “ilk defa olarak kebed-i maderden vürut etmiş olan kan bir Çerkez kanı olduğu gibi onu teksir ve vücudumu teşkile medar-ı evvel olan süt dahi yine bir Çerkez sütüdür.” (s. 5) Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere sadece annesi değil sütannesi de bir Çerkez’dir. Çok küçük yaşlarında, daha doğduğu şehir olan İstanbul’u bile tanımazken annesinden onun doğup büyüdüğü Adige bölgesinin “ahval-i coğrafiyesine dair pek çok malûmatı” (s. 5) öğrendiğini de yine bu önsözde belirtmiştir.
Ahmet Mithat Efendi’nin Kafkasya ile ilgilenmesinin ve eserlerinde sıklıkla yer vermesinin diğer bir sebebi ise bu bölgenin tabiatı ile insanlarının fiziksel ve ahlaki bakımdan güzelliğidir. Ona göre Kafkasya “bir hikâye-nüvisin celb-i nazar-ı ehemmiyeti için iktiza eden istidatların cümlesini” barındıran bir yerdir (Kafkas, s. 8). Bu ifade ile o, Kafkasya’nın hem coğrafî olarak okuyucuların ilgisini çekecek doğal güzelliklere sahip olduğunu hem de insanlarının gerek fiziksel olarak ve gerekse ahlaki bakımdan gıpta edilecek özelliklere sahip bulunduğunu anlatmak istemiştir. Nitekim gerek bu eserinde ve gerekse Kafkasya’dan söz ettiği diğer eserlerinde her fırsatta bu coğrafyanın ve insanlarının güzelliklerini dile getirmiştir. Ona göre bir insanın Kafkasya’yı sevmesi için kendisi gibi Çerkez kanı taşımasına da gerek yoktur:
“… bir adam harita anlamaya muktedir olur da kıt’a-i Kafkas’a bir nazar eder ise vücudunda bir damla Çerkez kanı bulunmadığı hâlde dahi isti’dâd-ı coğrafîsi hasebiyle gözlerini oradan ayırmamaya mecbur olur. Göz önüne alınız ol mübarek memleketi ki, Bahr-i Siyah ve Azak ile Bahr-i Hazar arasında tabiatın tezyin-i bilâd ve memalik için en güzel ziynet olmak üzere meydan-ı vücuda getirdiği cibal-i lâtifenin en yüksek ve en lâtifleri ve enhâr-ı letafet-disârın binlercesi ile ziynet-yab olmuş ve gayet lâtif ormanlıklar ve çemenzarlar, evdiye ve saharîsi için en mebzul esbab-ı tezyiniyeden ma’dud bulunmuştur. (…) Nesim-i lâtif kendi yaprakları arasından hîn-i mürurunda sayesinde yatanları rahat-hâbla müsterih ve mesut etmek için gayet tatlı bir ninni makamına kaim olabilecek güzel bir hışıltı peyda eden çamlıkları birkaç günlük mesafelere kadar imtidat ederek bunlar ol kadar güzel ve makbul hayvanata mesken ü me’va olurlar ki onlardan birisine bir sayyadın kasteylediğini görseniz sayyada mutlaka husumet peyda edersiniz.”
