Amea folklor institutu

Şeyh-i San’ȃn segȃn-ı kȗy-ı cȃnȃn olan segȃn ile ihtilȃt idüp yȃrȃn olduk­la­rıdur.

Ziyâi’nin mesnevisinde, Hristiyan kızının kapısındaki köpekler Şeyh San’an’ı görünce ona saldırırlar ve onu sevgilinin mahallesinden uzaklaştırıp mahsun kılarlar; fakat bir zaman sonra köpekler ona alışmış ve Şeyh San’an da sevgilinin kapısında bir köpek olmuştur. Fakat sevdiği ona hiç bir şekilde iltifat etmez. Onun bir kelpten farkı yoktur.
Bu epizot, Cavid’in tiyatrosunda bulunmaz; fakat benzer olarak Şeyh San’an’ın domuz çobanlığı yaptığı zamanlarda Humar’ın evininin bahçesindeki domuz damında yaşadığı görülecektir.

• 
  Duhter-i bȋ-misȃl Şeyh-i San’ȃna ‘arz-ı cemȃl idüp şeyh-i pür-melȃl devlet-i visȃle irüp ‘arz-ı hȃl itdügidür.
  

Ziyâi’nin mesnevisinde, tersa kızının kapısında hasta düşen Şeyh San’an kız tarafından farkedilir; fakat tersa kızı, şeyhin kendi aşıklarından biri olduğunu anlayınca onu azarlar. Şeyh San’an, tersa kızına onu bu hale getirenin o olduğunu söylerek, “Ya gönlümü geri ver ya da bana yar ol.” der.
Bu epizot Cavid’in tiyatrosunda bulunmamakla birlikte, Humar, Şeyh San’an’a karşı olumsuz hiç bir duygu ve düşünceye sahip değildir. Şeyh San’an, ilk defa Humar’ı görüp aşkını izhar ettiğinde Humar sessiz kalmayı tercih eder. Tiyatronun sonuna doğru bu sessizik büyük bir aşka dönüşecektir.

• 
  Duhter-i tersȃnun şeyhe hitȃbı ve şeyhün ana ‘ȃşıkȃne cevȃbıdur.
  
• 
  Duhter-i Kayser meclis idüp şeyhe şarȃb içirüp mest-i bed-nȃm itdügidür.
  

Her iki hikayede de Şeyh San’an’ın tersa kızına kavuşma isteği bazı taleplerin yerine gitirilmesine bağlanmıştır. Bu talepler Cavid ve Ziyâi’nin eserlerinde bazı farklılıklar haricinde aynıdır. Ziyâi’nin mesnevisinde, tersa kızı, kendisine kavuşmak isteyen şeyhten dört talepte bulunur: Pervasızca puta secde kılmak, Kur’an’ı ateşe vermek, dudağının arzusuyla şarap içmek, imanını bırakıp kızın dinine yemin ile iman etmek. Tersa kızının taleplerine karşı, şeyh, “Ey sevgili dudağının arzusuyla zehir dahi olsa içerim, şarap ile sarhoş olayım; ama diğer taleplerini yerine getirmeye gücüm yoktur.” cevabını verir. Şeyhten şarap içmek konusunda söz alan kız onun için bir meclis kurar ve şeyhe şarap içirir. Şeyh San’an, şarabı içince kızın diğer taleplerini de yerine getireceğini, isterse mushafı da yakacağını söyleyerek kızı ikna eder. Kız şeyhin samimiyetine inanır.
Cavid’in tiyatrosunda da bazı farklılıklar dışında aynı epizot mevcuttur; fakat Zi­yâi’­nin mesnevisinde olduğu gibi Şeyh San’an’a isteklerini ileten kimse Humar değil, Humar’ın babası Platon ve papazdır. Onlar, eğer samimi bir şekilde Humar’a talipse Şeyh San’an’dan şarap içmesini, boynuna haç asmasını, Kuran’ı yakmasını isterler. Şeyh San’an, Papaz’ın uzattığı kadehi önce tereddüt eder içmez. Sonra Humar’ı görünce, yanında bekleyen müritlerine “Arifler için bunun bir ölçüsü vardır.” diyerek son damlasına kadar içer. Sonra Papaz boynuna takması için bir haç uzatır. Şeyh San’an bunu da alır, müritlerinin karşı çıkmasına rağmen, haçın bir yüzükten farksız olduğunu söyleyerek alıp boynuna takar. Son olarak Papaz, Kur’an’ı da ateşe vermesini ister. Şeyh San’an, Kur’an’ın hükmünü yok sa­yan onu ateşe vermiştir diyerek papazı geri çevirir. Israr eden papaza, Kur’an’ın hükmünün baki kalacağını, yananın mürekkep ve kağıt olacağını söyleyerek onu papaza uzatır, Kur’an’ı onun yakmasını ister. Platon araya girerek bu kadarının yeterli olduğunu söyler.
Epizotların benzer olduğunu ifade etmenin yanında Ziyâi’nin mesnevisinde ken­dinden geçmiş ve bilinsiz bir şekilde talepleri yerine getiren bir Şeyh San’an karak­terine karşın Cavid’in tiyatrosunda yine kendinden geçmiş; fakat yaptıklarının bilincinde olan bir Şeyh San’ân karakterinden bahsetmek mümkündür.

•