Amea folklor institutu

Prof. İsmayıl Babaş oğlu Kazımov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
AXISQA TÜRKLƏRİNDƏ AŞIQ SƏNƏTİ
The Art of Ashugs in the Akhisga Turks
The Art of Ashug is the important part of the historically formed artistic creation of the Akhisga Turks. This art appeared in the territory of the Southern Georgia in the XVII century. As a result of the communication with the peoples of front Asia, as well as in connection of the inhabitance of the Turks in the territory of Georgia the ashugs had lived in the Meskhet-Javakheti before XVIII century.
In the former province of Akhiska (Poskov, Childir, Ardahan, Imirhav, Artvin, Ar­da­nuch, Tavusker etc.) more than a hundred ashugs (Ahilkelekli Khasta Hasan, Altun­kalali Cherkezoglu, Ahiskali Mahmut Chirkani, Gulali Khoja, Ahilkekekli Tashdemir, Emran Ishigi, Uzeyir Usta Fakiri, Ashikali Sheri, Azgurlu Ismail, Kobliyanli Sefili and others.) lived and created their art in the XVII – XVIII centuries.
Ashug Safili’s grandson Ilim Shahverdiyev has kept his manuscripts up to now. Among these manuscripts there a lot of goshmas, geraylis, jigali tejnises, ghazals, deyishmas, baglamas ( different kinds national Azerbaijani poems) and eposes which touche and affect human souls. Because of the greatest sorrow of the state of being without motherland the ashug’s eposes, deyishmas, goshmas, garaylis, manis, ghazals, turkus and sharkis and others appeared. In 1927 he wrote the epos of “Ahug Safili and Miller’s Epos” consisted of 168 lines after travelling all over the Turkish villages in the area he lived. Kobliyanli Sefili’s epos of “The Epos of 1915 Year Ardahan Massacre” is known as well. The ashug’s famous baglamas are known:
Səfili der, sində gördüm,
Zülfünü sində gördüm.
Altı məftə bir kəfəndə,
Onu da səndə gördüm. (balıq- fish)
The ashugs of that time couldn’t guess this baglama and gave their sazes. Those ashugs composed poems about the historical events of that time, especially in 1828 August, 28 the occupation of Akhisga by Moscow, setting on fire the houses, villages, the slaughter of the people in his poems with the heart pain.
The events of that time were expressed in the goshmas by ashug Gulali Khoca. One of his quatrain spoke about the condition and tragedies of Akhisga he called akhisga as the lock of Istanbul:
Ahiska, gül idi qitdi
Bir ehl-dil idi qitti
Söyleyin Sultan Mahmuda
İstanbul kilidi qitti.
Note: This topic was widely studied in our published works dedicated to the folk-lore of the Akhisga turks.
Ahilkelekli Tashdemir composed the poems with home-sickness for his motherland, recited Turkies. He met with sorrow and pain the tragic fate of Arzurum and Kars which were doomed to failure by Russian invaders in 1830- th years:
Kanli yash tokerek soyleyim halin:
Nicoldu ulusun, haniya elin?
Bozulmush gulshanin, netting bulbulun
Bundfan bele oda yan Ahilkelek
Kechirtir chiragin, son Ahilkelek.
Nəsillərin yaddaşı axısqalıların folklor mədəniyyəti ilə də köklənir. Folklor Axısqa türklərinin həyat eşqidir, dünyagörüşü, mənəviyyatı və canlı tarixidir.Ümumtürk mədə­niyyətinin bir qolu olan bu sərvətlərdə onların əyilməz ruhu, bitib-tükənməyən daxili enerjisi cəmləşmişdir. Qüdrətli bir həyat eşqinin müdrik toplusu olan Axısqa türklərinin folkloru onldarın keşməkeşli tarixi ilə bir vaxtda formalaşmış, zaman-zaman, qətrə-qətrə zənginləşmiş və püxtələşmişdir. Zamanın çətin və mürəkkəb sınağından çıxmış bu sərvətlərdə - əski sözlərdə, manilərdə, türkülərdə, şarkılarda, fıkralarda (lətifələrdə), məsəllərdə (nağıllarda), aşıq yaradıcılığında, təkərləmələrdə və s-də xalq taleyin aman­sız hökmünə qarşı özünün daxili əzablarını, hiss-həyəcanlarını ifadə etmişdir.
Aşıq sənəti Axısqa türklərinin tarixən formalaşmış bədii yaradıcılığının mühüm bir hissəsidir. Bu sənət cənubi Gürcüstan torpağında XVIII yüzillikdən təşəkkül tapıb. "Ön Asiya xalqları ilə sıx ünsiyyət nəticəsində, eləcə də türkdilli xalqların Gürcüstan torpaqlarında məskunlaşmaları ilə bağlı olaraq aşıqlar Mesxet-Cavaxetidə XVIII əsrdən əvvəl də mövcud olmuşlar" (M.Çikovani).
Əski Axısqa əyalətində (Poskov, Çıldır, Ardahan, Şavşat, İmirhav, Artvin, Arda­nuç, Tavusker və s.) XVII-XVIII yüzilliklərdə 100-dən çox (Ahılkelekli Hasta-Hasan, Altunkalalı Çerkezoğlu, Ahıskalı Mahmut Çirkini, Gülalı Xoca, Ahılkelekli Taşdemir, Emran İşığı, Üzeyir Usta Fakiri, Ahıskalı Kornan, Ahıskalı Pir- Medhi, Hırtızlı Sevdayi, Hırtızlı Nihani, Ahıskalı Şehri, Azğurlu İsmail, Kobliyanlı S e f i l i… və başqa) el aşıqları yaşayıb- yaratmışlar.
Həmin aşıqlar o dövrün tarixi hadisələrini, xüsusən də 28 avqust 1828-ci ildə Axısqanın Moskva tərəfindən işğal edilməsini, evlərin, kəndlərin yanma­sını, insanların şəhid olmasını qoşqularında ürək ağrısı ilə tərənnüm etmişlər.
Dövrün hadisələri aşıq Gülalı Xocanın qoşmalarında vəsf olunub. Axıs­qanın durumunu, fəlakətlərini tərənnüm edən bir dördlüyündə Axısqa İstan­bulun kilidi kimi qeyd olunur:
Ahıska, gül idi qitdi
Bir ehl-i dil idi qitti
Söyleyin Sultan Mahmuda
İstanbul kilidi qitti.