Amea folklor institutu

Ahıskalı Emrah\İşığı. Aşıq Emran Axısqanın Varnet köyündəndir. Hicri 1240-cı ildə Axısqa hadisələri arasında «Cevdet Tarihi»ndə anılan Hırtıslı Topçubaşı «Ağzıaçık Mehmed Ağa»nın kirvəsi imiş.O, Axısqa fəlakətini görmüş və az sonra kəndində vəfat etmişdir. Xalqın dilindəki «Emrah» adı, uyğurca mətnlərdə «sevgili,sevük» anlamında keçən «amrak»dan gəlir.Belə ikən, Axısqalı Emrahın,»dodaq-dəyməz» söylərkən, dodağına iynə batmasın və bacarıqsız sayılmasın deyə tapşıoması ( mahlas edinmesi), Emrah adının belə bir mənaya gələ biləcəyini düşündürür. O, əvvəlki deyişmələrində də Emrah adından istifadə etmişdir. Anılan dodaq-dəyməz şeri isə budur:
(Xalq şairləri, dodaq səsləri keçməyən sözlər istifadə etmək məcburiyyətində olduqları üçün bu türlü deyişmələri söylərkən, iki dodaqları arasına tikiş iynəsi qoyaraq söyləyirmişlər ki, dodaqları toxunarsa, batıb qanasın və yarışmada yeniləri qəbul etsin).
Ateşe yakar cihanı aşk ile narın senin
Ah ettin, Arşa dayandı ah ile zarın senin
Nas içinde destan oldun, düştün dilden dillere
Yar elinden serserisin, ya hanı arın senin.
Aşıkın, aşnan ararsın, ah edersin derinden
Aşnan sadık yarın ise der: sana ne narından
Sad-hezar naz ile senin aklın ala serinden
Şay eder gizli sırların hərcayi yarın senin.
İşığı der, sıdk ile gel sen çalış Hak rahına
Git uzak şeytan şerinden, sığın Şahlarşahına
Seni halk eden Hallakın secde kıl dergahına
Her ne dilek dilesen ihsan eder Taarın (Tanrın) senin.
Üzeyir Usta\Fakiri. XÜ111-X1X yüzilliyin ən məşhur saz aşıqlarından olub. Kirmanşah, Aslabəy, Mustafabəy, Ahmedxan adlı dörd türkülü xalq hekayəsi düzmüş olan Üzeyir Ustanın məhləsi Fakiri idi. Yuxarı Poskovun Hevet\Hevat köyündəndir, oğlu Ferhad Feryadı və nəvəsi Süleyman da şair və hikayəçi idi. 1828-ci ildə Axısqa fə­la­kətindən az sonra vəfat etmiş, Axısqada Əhmədiyyə camisi tikilərkən (1850) 15 1a­şında olduğu söylənilir. Özü eşq macərasını (Hüsniyə ilə olan sevgisini) "«Kara-Gelin" və məşhur eşq dastanı Kərəm ilə Əslinin sonunu «muradlarına çatmış» göstərərək, maraqlı gənc dinləyicilərinin hışmından qurtulmaq üzərə «Ərzinjjcan-Bağları» adı ilə birər xalq hekayəsi biçiminə soxmuşdur. Nümunə olaraq, Üzeyir Ustanın, 1830-cu ilin yazında yeni dövlət sınoru kesilirkən Axısqanın düşmənə təhvil verilməsi üzərinə qonşularına söylədiyi bu ağını təqdim edirik.
1830 Ahıska açıtı şeiri:
Hey kardaşlar yanak, yanak ağlıyak
Ölkemiz sultanı elden gidiyor.
Al, yeşil töküp; kara bağlıyak
Al-Osmanın şanı elden gidiyor.
Ahıskaydı burda ellərin hası
Yakıldı ataşe şenligi, nası
Kurtuluncayadek çekecek yası
Yesir olmuş, canı elden gidiyor.
Kafir Moskova baş-ölke verilir
Kesilir sınorlar, korqan¹⁶¹ kurulur
Yedi yerden FAKİR beli kırılır
Ehl-İslam vatanı elden gidiyor