amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

25-mavzu: Kapsula va mikrokapsulalar.


Darsning maqsadi: mavzu bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Mavjud preparatlar bilan tanishtirish.
Darsning o‘tkazish tartibi: dars o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi muloqat asosida olib borilib, barcha ma’lumotlar yozib tushintirib beriladi.
Darsni o‘tkazish uchun kerakli jixozlar va vositalar: jadvallar, mavjud bo‘lgan dori vositalari, adabiyotlar.
Kapsulalar aniq dozalarga bulingan dori turidio. va donador shakldagi do- rilar bilan tuldirilgan jelatina kobigidan iborat Kapsulalar ichishga, yugon ichakka a vaginal usulda ish- latishga muljallangan bo‘ladi. Kapsulalar ikki xil- kop- -KQW kattik (Capsulae operculatae - Capsulae qelatinosae) va bug‘unkobikli yumshok (Capsulal qelatinosae molies) bo‘la- di. Kdttik, jelatina kapsulalarining shakli silindr- simon, uchi Yarim sharsimon-dumalok bo‘lib, ikki qismdan iborat. Tanasi va kopkokchasi tirkish koldirmasdan bir-biriga oson kirishi kerak. Kattik jelatina kapsulalarida «kulf» vazifasini bajaruvchi burama shaklda- gi chukurcha bo‘lishi mumkin.
Kdtgik kapsulalar sigimiga qarab -OOO (eng kattasi) dan, 5 gacha (eng kichigi) 8 ulchovda tayyorlanadi (17-jad- val). Yumshok jelatina kapsulalarining ulchovi har xil bo‘lib, sigimi 1,5 gacha bo‘ladi.
17-jade al

Tartib rakami	OOO	00	0	1	2	3	4	5
Kapsulaning urtacha sigimi, ml	1,37	0,95	0,68	0,5	0,37	0,3	0,71	0,13

Ularning kobiga tarkibidagi plastifikatorlar miqdoriga qarab kattik yoki kayishkok - elastik bo‘ladi.

Yumshoq jelatina kapsulalari dumaloq, urtasida choki bo‘lib, sig‘imi 0,1-0,2 ml bulsa, «durlar» (perlae qelatinosae) deb ataladi. Agar yumshok jelatina kapsulalarining bir tomoni chuzinchok bulsa, tubatinalar (tubatinae) deb ata­ladi va bolalarga ishlatiladi (63-rasm).
Kapsulani birinchi bo‘lib fransiyalik dorishunoslar Mot (Mothes) va Dyublan (Dublane) lar 1883 yilda taklif qilishgan. 14 yildan so‘ng Angliyada kattiq kapsula olish usuli taklif qilindi. 1933 yilda Germaniyada Sherrer firmasi tomonidan taxtakachlash usuli bilan KYATktl lgGolish taklif etildi. Shundan so‘ng rivojlangan mamlakatlar - AKJ11, Angliya, Yaponiya, Germaniyada kapsula shaklidagi dori turi keng yoyildi va sanoat miqyosida ishlab chiqarila boshlandi.
ShvetsariYadagi «Kapsugel» firmasining ma’lumotiga ko‘ra, jaqon mikyosida yiliga 35 milliard dona kapsula tayyorlanar ekan. Birgina AngliYaning Layner firmasi yiliga 300 milliondan ko‘prok kapsula ishlab chikdradi. AKD1 far- makopeYasiga kiritilgan 40 dan ortik, Angliya farmakopeyasiga kirgan 30 dan ortik va Xalkaro farmakopeyaga kirgan 10 dan ortik makrlalar bu dori shaklining tutgan mavkri kanchalik yukori ekanligining isboti bo‘la oladi.
Nijniy Novgorod shaxridagi kimyo farmatsevtika zavodila yumshok, jelatina kapsulalari, Moskvadagi Karpov nomli zavodda va Sank-Peterburg ozik-ovkat kombinatida kattik jelatina kapsulalari ishlab chikarish yulga kuyilgan.
Dorilarning kapsula shaklida chitsarilishi ularning noxush ta’mi va xvdini yuk,otish,a’zoning ma’lum joyiga ta’sir etishini ta’minlash imqoniyatini yaratadi. Jelatina kapsulalarining nur o‘tkazmaydigan va 1000 dan ortik, har xil estetik zavk, beruvchi rangga buyalishi mumkinligi ularga bo‘lgan kizik,ishni orttiradi. Shu bilan birga bu dori turining o‘ziga xos kamchiliklari ham bor: jelatina mikroorganizmlar rivojlanishi uchun yaxshi muxit xisoblanadi, suvda eriydigan moddalarni jelatina kapsulalarida chikdrish mumkin emas.
Jelatina kapsulalari uch xil usulda tay8rla )iumkin:
Krlipni jelatina eritmasiga botirib olish
Tomchilash.
Taxtakachlash.
Jelatina kapsulalarini tayyorlash murakkab texnologik jarayon bo‘lib, quyidagi boskichlarda bajariladi:
Jelatina massasini tayyorlash.
Jelatina kobikdarini olish.
Kapsulalarni tuldirish va kavsharlash.
Kuritish va pardozlash.
Saralash va kadokdash.
Jelatina massasini tayyorlash. Bu maksadda muayyan navli jelatina ishlatiladi. Massa tayyorlashda ishlatilgan glitserin miqdoriga qarab olinadigan kapsula yum- shok, yoki k.attik, bo‘ladi. Tarkibida glitserin 0,3 % gacha, yumshokdarida 20-25% gacha bo‘lishi mumkin. Jelatina kapsulasining infeksiyaga chilampiaigini oshirish uchun konservantlar: benzoy kislota va natriy "benzoat O,O5-O,13%~ gacha, salitsilat kislota 0,12% gacha, nipagin va nipazol £7:3 nisbatdagi aralashmasi) 0.3-0.5% gacha kushilishi mumkin (32-jadval). Reaktorda jelatina suvda buktirilib, Yordamchi moddalar bilan birga 45- 70°S xaroratda eritiladi va massa etilguncha shu hapo- ratda (3 soat) ushlanadi. Xarorat 45-50°S dan past bulsa, motor bosadi, yukori bulsa, erishi kiyinlashadi. Ikka- la xolda ham jelatina naviga putur etadi. Kalsulaga estetik kurinish berish maksadida ozik-ovkat sanoatida ishlatiladigan buyokdardan kislotali kizil «2», amarant, eritrozin (kizil), tartrazin (sarik), tropeolin «O». xsun’iy indigotin (xavo rang)_va boshqalar ishlatiladi.
Tinik bo‘lmagan kapsulaolishda esa titan IV- oksid ishlatiladi. Jelatina kapsulasi tayyorlashda eng murakkab va ma’suliyatli ish massadagi xavoni tuda chiqarib yuborish uchun uni uch xil usulda bajarish mumkin: 1) massani 45-50°S da uzok vakt tindirib kuyish; 2) xavosini surib olish; 3) diametri 0,1 mm li elakda suzib, 45-47°S da ma’lum fizik-kimyogiy xueusiyat olguncha (etilguncha) koldirish. Keltirilgan usullardan eng samaralisi edak orkali suzishdir. Jelatina massasining kovushqoqligi katta-ahamiyagga ega bo‘lib. KOO-lQOO santipu oazga teng bo‘lishi kerak. Borish- qoldiqning me’yorida bo‘lmasligi kapsula sifatiga pugur yetkazadi.
Botirib olish bilan Knnrya# . jnauepjtaiu. Moskvadagi L.Y. Karpov nomli zavodda «Kolton» (AKJJJ) firmasining avtomatik usulda ishlaydigan dastgohida kapsula tayyorlash quyidagicha olib boriladi: avtomat tarzla 45-47°S.daroratdagi jelatina massasiga kapsula kolipi botiriladi. Sungra kolipni eritmadagg chikarib, aylanma xarakat kildirib turiladi,
kuritish-javonida nisbiy namligm 45,-50 bo‘lgan xavo purka(^(Y7CHXda kapsulalar kuritiladi. Qoldiq, namli1(~2-15% bo‘lishi kerak, agar nymtgyk me’yoridan kamayib ketsa, kap- sulaning elastikligi yukoladi, ortib ketsa yumshab koladi.
Maxsus moslama kapsulaning asosini ko‘rkib, krlipdan chikdrib beradi. Bunda kapsulaning krpkrgi va unga mos tanasi tayyorlanadi. Shunday usulda Xyofliger va,kart firmasining avtomata yordamida bitga boskdchy 5250 dona' kapsula olinadi.
^opso^li jelatina kapsulalarini dori modda bilan tuldirish. Kattik, jelatina kapsulalarini dori bilan tuldirish yarim avtomat va avtomat dastgox. yordamida olib boriladi. Bu porshen yoki surgich yordamida bajariladi. Respublikamizda Germaniyaning Xyofliger va Kart, Italiyaning Zanazi firmalari chikdrayotgan avtomatlardan foydalaniladi. Bo‘larda tuldirilgan kapsulalar krpkrgi bilan berkitilib, zichlishni ta’minlash makradida jelatina eritmasi yoki polivinip spirta bilan ishpov beriladi.
Tomchilash usulsda ^psulaoliis Bu GollandiYa firma- sinynGmaxsu^ L lobeks Mark! kurilmasida olib boriladi (64-rasm). 1 -U
Asbob jelatina massasi va dori modda eritmasi solingan ikkita idish va ular ostidagi naymalardan tashkil toptan. Naychalar bir-biriga kiygizilgan bo‘lib, dori modda eritmasi ichki naychadan okib chikadi. Tashkoy naychadan chikayotgan sharsimon jelatina eritmasi ichiga ichki naychadan chikayotgan dori modda tomchisi tushadi. Ma’lum ogirlikka etgach eritma gomchi shaklida qabul kiluvchi (idishga tushadii Xar bir tomchining ochik
Qismi jelatina massasining yuza taranggshk -rndaberkidib, butun holatga keladiLrmchilef 4°S dateSr ranib turgan vazelin moyi ustiga tushadi va du^aYaoktttak^ ^pd_ugadsh__Kapsulalar elaklar yordamida ajraTirotnshb, yuviladi va quritiladi. Bu usulda soatiga Y8 OOOdan 1 000 000 tagacha kapsul^_olish mumkin.
DDxtakachlash usulida kapsula tayyorlash m&xsus mashinalarda olib boriladi. Buning uchun oldandan parda holi- ga keltirilgan jelatina kobigi bo‘lishi yoki u ish jarayonida bevosita tayyorlangan bo‘lishi kerak. Ishlash usuliga qarab mashinalar har xil bo‘lishi mumkin. Kolip ikki bo‘lakdan iborat bo‘lib, ularning har biri kapsula- ning Yarmini tayyorlashga muljallangan. 45-50°S xarorat- gacha isitilgan kolip ustiga jelatina pardasi k^yiladi va uning ustiga kerakli miqdorda modda solinadi. Jelatina pardasi issikda yushlaBTdo^^ ogirligi bilan chukib kolip devorini egallaydi. Sungra ustiga Yana bir kavat jelatina pardasi kuyiladi. Ustiga kolipning ikkinchi qismi mustaxhkamlanib, kolip teskarisiga agdariladi. Natijada ikkita parda erib, uzaro yopishadi va kapsula kerakli shaklga kiradi (65-rasm).
Kolip sovigandan sung ajratib olinadi va kapsula- larga pardoz berilib quritiladi.
1983 yilda Amerikalik muxanlis IP^rsr bu jarayonni takomillashtirib, ikki dumbirali -tYATtakachlash dastgo- hini taklif silgan. Dumbiralar satxi bir nechta Yarimta kapsula shakli tarzida ishlangan bo‘lib, ular qarama-karshi gomonga xarakatlanadi. Dumbiralar uchrashaligan joyida ikkita yarim kapsula kushilib, bigta butun dumalo^ shaklni Hosil qiladi. Ikkala dumbira jelatina parnalari bilan ga’minlab turiladi, ular urtasiga esa ta’sir etuvchi modda tushadi.
Kz psul al arni ng ichakda erishini ta’minlash uchun (glyutoidli kapsulalar-Capsulae qlutoudales) 3:1 tayyool^- nadigan atsston-spirt aralashmasiga 5% li atseto-ftalat "eritmasi bilan ishlov beriladi yoki kapsula tayyorl^щ jarayonida jelatina massasSHa I-'ZGJ miqdorida~atsyotofgalat sellyulozany11g~akgmo1ziyli gudi k^Dniladi. ~ ’ "" Kapsulalar sifatini tekshyrish. Kapsulalar yuzasi sillik,, shikastlanmagan bo‘lishi, kuzga kurinadigan xavo pufakchalari va mexaniq aralashmalar bo‘lmasligi kerak. Kapsulalarda urtacha ogirlikni aniqdash, dori moddalar miqdorining bir xilligini, parchalanishi va erishini tekshirish lozim.
Urtacha ogirlikni ani^lash. Buning uchun ochilmagan 20 ta kapsula birgalikda tortiladi va urtacha ogirligi anix- lanadi. Sungra xar bir kapsulani alodida tortib,urtacha ogirligi bilan solishtiriladi. Xar bir kapsulaning urtacha ogirligidagi fardi ±10% dan oshmasligi kerak, keyin usha 20 ta kapsula ochilib, ichidagi moddadan ilo- ji boricha tozalanadi va xar bir dobik, tortiladi.
Suyuq, yoki hamirsimon (pastoobraznыy) massalar bi­lan tuldrilgan yumshok kapsulalar krbigini tortishdan oldin efir yoki boshqa mos keladigan erituvchi bilan yuvilib, erituvchi krldigi xavo yordamida uchiriladi. Kap­sula ichidagi moddaning ogirligi aniqdanadi.
Xususiy moddalarda boshqa ko‘rsatma bo‘lmasa, xar bir kalsuladagi moddaning urtacha ogirligidagi farki ±10% dan oshmasligi kerak, bunda fakdt 2 kapsula ogirligi­dagi fark ±25% gacha bo‘lishiga ruxsat etiladi.
Agar 2 tadan 6 tagacha kapsulaning urtacha ogirlikdagi farkd ±10% dan ±25% gacha bulsa, xar bir kapsuladagi modda mikaori aniqdanadi va yana qo‘shimcha 40 ta kapsu­lani olib, hammasi bo‘lib 60 kapsuladagi moddaning urta­cha ogirlit anixlanadi.
Bunda 6 tadan ko‘p bo‘lmagan kapsuladagi moddaning yrtacha ogirligidagi fardi ±10% dan oshmasligi keoak va birorta kapsuladagi moddaning urtacha ogirlikdagi- ian farki ±25% dan oshmasligi lozim.
Kapsulalarga ta’sir diluvchi moddaning middori va xususiy moddada keltirilgan boshda ko‘rsatkichlaoni aNidlashda 20 ta yoki 60 ta kapsula olinadi.
Dori moddalar mitsdorining bir xilligini anitslash. 0,05 g va undan kam dori moddasi sadlagan kapsulalarda ular- ning miqdorini bir xil tadsimlanganligi, «Tabletka» (Xususiy moddalarda boshda ko‘rsatmalar bo‘lmasa) mavzu- ida bayon dilinganidek tekshiriladi.
Parchalanish. Ichishga muljallangan kapsulalar oshdo- zon-ichak yulida parchalanib yoki erib ketishi kerak.
Kapsulalarning parchalanishini aniqdash «Tabletka» mavzuida bayon dilingan usulda olib boriladi.
Agar xususiy moddalarda boshda ko‘rsatmalar bo‘lmasa, kapsulalar 20 dadidagacha vadgda parchalanishi kerak.
Erishi. Xususiy moddalarda boshda ko‘rsatmalar bo‘lma­sa, kapsulalarning erishi «Tabletka» mavzuida bayon dilingan usul buyicha olib boriladi.
Nijniy Novgorod kimyo-farmatsevtika zavodila kap ­sulalar dattidligi TU-169-61 buyicha tekshiriladi: tuldi- rilgan yumshod jelatina kapsulasi ustiga 1 kg yuk duyib, 1-2 soniYa kuzatilganda kapsula shakli o‘zgarmasligi ke­rak. Kdttid jelatina kapsulasi esa 2 kg yukka bardosh berishi lozim.
Kapsulalar 16-22°S da, nisbiy namligi 30-40% bo‘lgan qonalarda, lozim bulsa saldin joyda saqlanadi.
MIKROKAPSULALAR (MICROCAPSULAE)
Mikrokapsulalar Yangi dori turi bo‘lib, mayda zarra- cha, tomchi, gazsimon moddalar, datto mikroorganizmlar- ni dam dobidlash imqoniYatini beradi. Umuman fizik kimeviy xususiyatlaridan dat’i nazar mavjud bo‘lgan hamma moddalarni bu turda tayyorlash mumkin.
Mikrokapsulalash fadat dori ishlab chidarishda xald xujaligining damma sodasi (dishlod Mid-
ovdat sanoati, kosmetika, maishiy xizmat) d esda ishlatilmodda.
G.P.GrYadunova, V.YA Lebedenko (1976) ma’lumotlarsh a kurv, Germaniya, AngliYa, Fransiya, Italiya, A KJ 11 va Mier mikrokapsulalar bilan keng kulamda shugullanmokda. Ularni ishlab chikdrish bilan esa ISO ga Yak,in firma va ilmiy-tekshirish institutlari shugullanmokda.
Xozirgi vakdda mikrokapsula holida bir lecha xil dorilar: vitamin, ferment, antibiotik, antiastmatik, uxlatuvchi, sindik haydovchi, Yalliglapishga kdrshi, yurak- qon tomir kasalliklarida ishlatiladshan dorilar, vi- ruslar, bakteriyalar chiqariladi. Mikrokapsulalar kukuy, tabletka, briket, emulsiya, suspenziya, pasta, surt- ma, malham dori shakllarida bo‘lishi mumkin. Ularning katgaligi 0,5-6500 mikrometr, krbikining kdlinligi esa 0,1-400 mikrometr bo‘lishi mumkin. Krbik,ogirligi mik- rokapsulaning 10-70% gachasini tashkil etishi zarur.
Amaliyotda ko‘prok, ishlatiladigan mikrokapsulalar- ning katgaligi 100-500 mikrometr, tasir kiluvchi mod- dasi esa kapsulaning 15-99% ini tashkil k,ilishi lozim. Mikrokapsulaning shakli dori moddaning agregat xolatiga va olinish usuliga boglik,.
DTuyuk, va gazeishsh moddalardan tayyorlangan mikrokapsulalar dumapok, shakpsa, katsik, moddalardan tayyor- langanlari esa tuxumsimon yoki notugri geometrik shaklda bo‘lishi mumkinT
Krbik sifatida 50 dan ortik, kar xil tibbiy va sun’- iy polimerlar ishlatiladi. Ulardan eng ko‘p ishlatila- diganlari jelatina, sellyuloza kosilalari, polivinil spirt, polivinil xlorid, polietilen, polipropilen, poliamid va boshqalardir.
KrbikHosil qiladigan moddalar kapsulaga Yaxshi yopi- shishi, uning germetik va elastikligini ta’minlashi kerak. Kobikdovchi moddalarni 4 ta asosiy guruxda bulish mumkin
GGSuvda eriydigan birikmalar — jelatina, kraxmal, PVP, KMS, GOES, polivinil spirt va boshqalar.
Suvda erimaydigan birikmalar — kauchuk, ES, ATS, PE, PP, poliamid, sellyuloza nitrat, siliqonlar.
Mum va lipidlar — parafin, spermatset, asalari mumi, stearin va palmitin kislotalar, setil va lauril spirtlar.
Ichakda eriydigan birikmalar - shellak, zein, aps- tft^dt^atsstobug‘irat, atsetosuksinat pellyulozalarT' ^Dorilarni mikrokapsula dolila berishdan maksal no- xush hil va mazani yukotish, dorilarning uchuvchanligi- ni, yonuvchanligini, tashki muxitta’sirini kamaytirish- dan iboratdir. Bo‘lardan tashkdri, mikrokapsulalar kobik bilan koplanganligi tufayli dorilarning ta’sir kilish muddati uzaytiriladi hamda kerak a’zoga ta’sir kili- shiga erishiladi.
Mikrokapsula tayyorlash usullarsh Bu maksadda uch xil usuldan foydalaniladi: fizik, kimyoviy, fizik-kimyoviy.
Fizik usullar. Bu usul kattik yoki suyuq zarrachani kobik bilan mexaniq usulda koplashdan iborat. «Soxta
kaynok» yuzada zarracha ustini kobik bilan koplash, xavosiz sharoitda (vakuumda) purkash, elektrostatik usul, maydalash (dispergirlash), obakilash va xokazolar shu usul jumlasiga kiradi (66 A,B-rasm).
Eng oddiy va kulay usullardan biri oba­kilash usuli bo‘lib, u obakilash krzonlarida olib boriladi.
Keng tarkalgan usul sifatida purkash usulini keltirish mumkin. Bunda kobik yogsimon (lipid) moddalardan iborat bulsa, kobik eritmasida ta’sir kiluvchi modda suspenziyasi Hosil kilinib, kamra ichiga purkaladi. Bunda zarrachalar issik havo oqimida kuriydi
va guplagich orkali pastki qismda yigiladi. Zarrachalarning katgaligi 30-50 mikrometr bo‘ladi.
Elektroetatik usulda mikrokapsula tayyorlash uchun aloxida kurilmadan foydalaniladi. Kurilma kameradan iborat bo‘lib, unga yuk^ori yumondan kobik» va ta’sir etuvchi modda eritmasi aloxida sigimlardan purkagich orkali purkaladi. Zarrachalar xar xil zaryadli bo‘lganligi sababli juda mayda bo‘laklarga bulinib ketadi. Bunda purkagichga urnatilgan yupk;a krgoz purkalgan mayda zarrachalarni kamera tomonga yunaltiradi. Kamerada manfiy va musbat zarrachalar birikib, uning tubida yigiladi.
Fizik-kimyoviy usul. Bu oddiy va kulay bo‘lib,boskich tabakdlanishiga kdrab olib boriladi.
Dori moddalar krbigining eritmasida maydalanadi (dispergirlanadi). Hosil bo‘lgan sistemaning xaroratini yoki tarkibini o‘zgartirib, suyuqlikning tabakdlani- shiga erishiladi. Bunda modda zarrachalari satxini mayda~mayda kobik tomchilari (qonservant) koplaydi. Bu mayda tomchilar uzaro birlashib, zarracha ustini kobik, bilan koplaydi.
Kimyoviy usul. Bu usul nisbatan yangi bo‘lib, ta’sir kdluvchi modda zarrachasi ustida krbik material in ing polimerlanishi yoki poliqondensatsiyalanishiga asosan tayyorlanadi. Mikrokapsula suyuq muxitda hosil bo‘ladi. Uning katta-kichikligi bir necha mikrometrdan bir necha millimetrgacha bo‘lishi mumkin. Ta’sir etuvchi modda 99% gacha bo‘ladi.
Kimyoviy usulda mikrokapsula olishning ilk boskichida emulsiya yoki suspenziya tayyorlanadi. Krbik zichligi ta’sir kdluvchi modda zichligiga yakin bo‘lgani ma’kul. Bunda ta’sir kdluvchi modda kobits eritmasida erimasligi kerak. Mikrokapsula kobigi Hosil bo‘lishi uchun krbik va ta’sir kdluvchi modda ma’lum nisbatda olinishi va polimer eritmasining ma’lum konsentratsiyasi bo‘lishi kerak. Kdbik materiallari dori modda zarrachasi tomonidan engil shimib olinishi kerak.
Polimerizatsiya usuliga asoslanib mikrokapsula tayyorlashni suvli yoki organiq eriguvchilar muxitida olib borish mumkin