amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

23-mavzu: Tabletkalarning biosamaradorligiga ta’sir qiluvchi omillar.


Darsning maqsadi: mavzu bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Mavjud preparatlar bilan tanishtirish.
Darsning o‘tkazish tartibi: dars o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi muloqat asosida olib borilib, barcha ma’lumotlar yozib tushintirib beriladi.
Darsni o‘tkazish uchun kerakli jixozlar va vositalar: jadvallar, mavjud bo‘lgan dori vositalari, adabiyotlar.
Farmakokinetika dorilarning tanadagi (qonda, suyuqliklarda, turli a’zolarda) xarakatini, ularning sifat va miqdor o‘zgarishini va bu o‘zgarishlarning sodir bulish sabablarini urganadi. Tanada dorilarning xarakati ularning so‘rilishi, a’zolarga taksimlanishi va chikarilishidan iborat bo‘ladi.
Dorilarning so‘rilishi. Dorilarning so‘rilishi yoki absorbsiyasi deb dori turidan ajralib chikkan ta’sir kiluvchi moddaning a’zolarga etib borishiga aytiladi. Shu shart bajarilishi uchun ta’sir kiluvchi modda albatta dori turidan ajralib chikishi va a’zolarga etib borishi kerak.
Keyinchalik bu ta’sir kiluvchi moddaning diffuziyasi suet (diffuziya va konveksiya) va faol xolda kechadi.
Agar ta’sir etuvchi moddaning ajralib chikishi far- matsevtik omillarning majmuasiga boglik bulsa, dorilarning tanadagi xarakati teri katlami yuzasi, shilim- shik kavat, mushak tukimalarining turi, tuzilishi va fiziologik xolatiga bogik bo‘ladi. Demak, dorilarning ta’siri ularning u yoki bu a’zolar tukimasi bilan muloqatda bo‘lishi natijasida vujudga keladi, tukima membranasidan diffuziya va konveksiya orkali utishi kuzatiladi.
Diffuziya. Diffuziyaning xarakatlantiruvchi kuchi membrana ichki va tashki kavatlaridagi dori qonsentrasiyalarning farki xisoblanadi.
Konveksiya. Bunda dori molekulalari erituvchining xarakatiga binoan bir tukimadan ikkinchi tukimaga utadi. Dorilarning bu xarakat tezligi membrananing tashki va ichki bosimlar farkiga, membrana satxiga, g‘ovaklik radiusi kvadratiga tugri va membrana kalinligiga teskari nisbatda bo‘ladi.
d = j^(p -r)n8d Ia
bu erda:
d - konveksiya natijasida uzatilgan modda miqdori;
p - qovushqoqdik doimiyligi;
g - membrananing g‘ovaklik radiusi;
F - membrana yuzasi;
d - membrana kdlinligi;
Ra_R| ‘ tashki va ichki membrana bosimlari farki.
Moddaning membranadan siljishi kay tarzda (diffuziya yoki konveksiya) bo‘lishi tukima membranasi tuzilishiga boglik. U turt xil bo‘lishi mumkin. Rovaklikka ega bo‘lgan membranalar. Bunda dorilar asosan konveksiya va suvga gula bo‘lgan g‘ovakliklar orkali diffuziyalanib so‘riladi.
Bovakligi bo‘lmagan membranalar. Bunda dorilar- ning xarakati diffuziya orkali sodir bo‘ladi. Bu xolat dori moddalarining erishi tufaili yuzaga keladi. Bu ionlashmasdan lipidlarda eriydigan molekulalarga xos bo‘lib, ionlashadigan molekulalar esa bunday membranadan utmaydi.
Bo‘lar yukorida keltirilgan ikki xil memebrana xususiyatini o‘zida mujassamlashtirgan, ya’ni g‘ovaklik yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega membranalardir. Bunday membranalar dori modda xdrakatida umumiy bo‘lib xisoblanadi. Membrana g‘ovaklari zaryadlangan va zaryadlanmagan bo‘lishi mumkin. Zaryadlangan g‘ovaklar orqali elektrolit bo‘lmagan molekulalar utishi mumkin. Membrana g‘ovaklari diametri birinchi gurux g‘ovaklaridan kattarok, bo‘lganligi uchun ancha yirik molekulalarni ham o‘tkazadi.
Bovaksiz membranalarda dorilarning xarakati o‘ziga xos molekulalar yordamida amalga oshiriladi. Keyin eriydigan, yirik molekulali dori moddalar (gormon, ferment va boshqalar) shu usulda so‘riladi.
O‘ziga xos molekulalar membrana yuzasida qo‘shimcha kanallar hosil kiladi, shimiladi va membrana tukimasi dori moddani o‘ziga singdirib oladi va membrana tukimasi hamda dori molekulasi urtasida uzaro lipid almashinishi vujudga keladi. Natijada tukdmalar kushiladi. Masalan, liposoma. Bemorlarni dori turi bilan davolashda dori asosan ogiz orqali qabul kdlinganligi tufayli oshqozon - ichak yulida kanday jarayonlar kechishini xisobga olish lozim.
So‘rilish jarayoni juda murakkab bo‘lib, u moddalarning eruvchanligiga doim boglik bo‘lavermaydi. Chunki oshqozon-ichak suyuqdigi, ovkat moddalari, xar xil fermentlar, tuzlar va xokazolar dorilarning so‘rilishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ayniksa shilimshik, kavatini tashkil qilib turuvchi mutsin (polisaxarid) moddasi yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lganligi tufayli dorilarning diffuziyasiga keskin ta’sir etadi. Masalan, streptomitsin va gipotenziv moddalar bilan mutsin yomon so‘riladigan aralashma hosil qilib,uning so‘rilishi keskin kamayadi. Safro (ut) kislotada sirt faollik xususiyati bo‘lganligi uchun suvda keyin eriydigan moddalarning eruvchanligini yaxshilaydi.
Neomitsin va kanamitsinlar keyin so‘riladigan kompleks birikma xosil kilib, ularning so‘rilishini yomonlashtiradi, nistatin va polimeksinning ta’sirini esa yukotadi. Keyingi vakdlarda in’eksiya uchun ishlatiladigan dori turi bilan bir kdtorda rektal dorilar ishlab chikdrish ham ancha rivojlandi. Bunda yugon ichakdan vena qon tomirlariga so‘rilgan dori moldalar jigar tusigiga uchramasdan, umumiy qon oqimiga gushadi. Shuning uchun dori moddalarning mumkin bo‘lgan o‘zgarishlari kamayadi. Agar bunga yugon ichak orkali berilgan dorilarning 10-15 daqiqadan sung qonga so‘rilib, terapevtik faolligi oshishini kusheak, bu usulning afzalligi yakkol namoyon bo‘ladi.
Dorilarning terapevtik unumdorligi ularning texnologik omillar tufayli kosil bo‘lgan maydalik darajasi, eruvchanligi va boshqa xossalariga boglikdigi yukorila keltirilgan 4 xil membrana orkali so‘rilishi bilan isbotlanadi.
Dori moddalarning tana a’zolarida tarsalishi. Tanaga turli yullar bilan kiritilgan dori qonga so‘rilib utadi va qon elementlari bilan birikkan kolda qarakatlanib, butun a’zoga tarkaladi. A’zolardagi dori moddaning miqdori shu a’zodagi qon aylanish tezligiga bog‘lik. Masalan, yurak, upka, miyada qon tomirlari ko‘p bo‘lganligi tufayli shu a’zolarni ko‘prok ta’minlaydi.
Dori moddaning tanada o‘ziga xos ta’sirini namoyon kilish uchun a’zolarda uning ta’sir kiluvchi eng kam miqdori bo‘lishi kerak. Terapevtik ta’sirga erishish uchun qonda uning miqdori yetarli bo‘lishiga axdmiyat berish lozim.Buning uchun dori bir kecha-kunduzda ma’lum vakd oraligida bir necha marta berib turiladi yoki uzok muddat konsentratsiyasini ushlab turish uchun ta’siri uzaytirilgan dori turlari ishlatiladi.
Dorilar biotransformatsiyasi (metabolizma). Metabolizm grekcha «te-tabola» so‘zidan olingan bo‘lib, «o‘zgarish» ma’nosini bildiradi. Dorilar metabolizmi tanada dori moddaning kimyoviy o‘zgarishlaridan iborat bo‘lib, buning natijasida dori moddalar zaxarsizlanib, buyrak orqali ajralib chikdsigan oddiy moddaga aylanadi. Ko‘pincha moddalar metabolizmida dori moddalarning faoliyati suet yoki butunlay faol bo‘lmagan metabolitlari hosil bo‘ladi.
Tanada kechadigan kimyoviy o‘zgarishlar asosan jigarda sodir bo‘ladi. Lekin tuxima va qonda ham fermentlar ta’sirnda shunday o‘zgarishlar bo‘ladi. Qon plazmasida moddalar biotransformatsiyasi ularning qon tarkibidagi oxsillar tomonidan birikishi bilan kechadi. Ayrim vaxglarda metabolizm natijasida faolroq ta’sir qiluvchi dori moddasi, ba’zan esa zaxarli va xavfli moddalar ham hosil bo‘lishi mumkin. Masalan, metil spirti formaldegid va chumoli kislotaga utadi.
Dori moddalarning organizmdan chiqishi. Dori moldalarning organizmdan chiqishi bir necha yullar bilan sodir bo‘ladi. Qonga so‘rilib utgan dori moddalar yoki uning metabolitlari asosan buyrak orqali chiqib ketadi. Oshqozon-ichak orqali qonga so‘rilmay qolgan dori moddalar yugon ichak orqali chiqib ketadi.
Dorilarning buyrak orqali ajralib) chiqishi eng ko‘p tarxalgan bo‘lib, siydikdagi miqdori qon tarkibidagidan ko‘p bo‘ladi. Ayrim dorilar, masalan, sulfanila- midlar buyrak tuximalari orqali xaytadan so‘rilishi mumkin, natijada u qonda uzoq muddat saqlanadi.Penitsillin maxsulotlari buyrak tuximalaridan tezroq so‘rilib chiqib ketish xususiyatiga ega. Sut bezi, kuz yoshi, ter orqali chiqishi kam uchrasada, lekin ayrim vaxglarda ular ham xisobga olinadi.
Dori moddalarning biologik faolligi. 60-yillargacha bir xil dozada berilgan dori turlari bir xil biologik fa- ollikka ega bo‘ladi, deb tushunilar edi. Bir xil doza va turdagi dori moddaning xar xil biologik faolligiga esa bemor tanasining o‘ziga xos xususiyati deb qaralar edi. Dorilarning sifatini tekshirishda uning miqdorini aniqdash uning asosiy sifat ko‘rsatkichi deb xisoblanar edi. Afsuski, hamma dori turi ham biofarmatsiya nuxgai nazaridan bir xil ta’sir xilmaydi. Shuning uchun tashxi sifat va miqdor ko‘rsatkichlariga binoan davolash ularning xaxikiy sifatini belgilamaydi.
Oser va boshqalar 1945 yilda birinchi marta «biologik faollik degan atamani ishlatishgan. Ularning fikricha, «biologik faollik darajasi» dori turidan ma’lum v a kt oral igida so‘rilgan modda miqdorining xuddi shu mi kd orda (dozada) eritma holida beril gai standart doridan ajralib chirkan moddaga nisbati bilai o‘lchanadi va foiz bilan ifodalanadi:
BFD - tekshirilaetgan dori turidan so‘rilgan modda miqdori. 100 ta standart doridan ajralib chiqqan modda miqdori. Bu yerda BFD - biologik faollik darajasi.