Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

16.1-jadval 
Almashlab ekishda ishlab chiqarish sarf-xarajatlari va qishloq xo‘jaligi 
ekinlari bo‘yicha daromad
hisob-kitoblari 
Ko‘rsatkichla
r o‘sishi 
Ssenariyla
r 
Paxta 
Boshoqli 
don 
Beda 
Sabzavot Hammasi 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Ekin 
maydonlari, 
ming. ga 
Ekinlar 
hosildorligi, 
s/ga 
Mahsulot 
miqdori, ming. 
tonna 
Xarajatlar, 
mln. so‘m 
Mahsulot 
qiymati, mln. 
so‘m 
Jami 
daromadlar, 
mln. so‘m 
Shu.j. 1 ga ekin 
yeriga, ming. 
so‘m 
1 tonna 
mahsulotga, 
ming. so‘m
«A» 
- 16.9 
- 
+ 6.0 
+ 813.6 
- 
+57203.4 
267837.1 
+210633.
7 
+148.9 
+37.7 
-309.7 
-23.9
1 
+9.0 
- 550.8 
+163.6
1 
-67422.9 
- 40629.6 
+26793.3 
+ 71.6 
+ 8.6 
+ 571.5 
- 
70.0 
+4000.5 
- 
320040.
0 
400050.
0 
80010.0 
140.0 
20.0 
+ 285.8 
- 
175.0 
+5001.5 
- 
690207.0 
+1250375 
+560168.
0 
+1960.0 
+112.0 
0 
- 
- 
- 
1000027.
5 
1877632.
5 
877605.0 
307.1 
- 
Ekin 
maydonlari, 
ming. ga 
Ekinlar 
hosildorligi, 
s/ga 
Mahsulot 
miqdori, ming. 
tonna 
«V» 
- 220.0 
- 
+6.1 
+424.7 
- 
- 
100302.5 
+61362.9 
+61362.9 
+154.5 
-187.8 
+138.61 
+1.0 
-708.0 
+108.01 
3408519.
1 
-57596.4 
-20277.3 
- 1.4 
+ 652.7 
- 
70.0 
+4568.9 
- 
365512.
0 
456890.
0 
91378.0 
+ 326.4 
- 
175.0 
+5712.0 
- 
788256.0 
1428000.0 
639744.0 
1960.0 
112.0 
0 
- 
- 
- 
- 
2355053.
6 
1888656.
5 
772207.6 

---

306 
 
Xarajatlar, 
mln. so‘m 
Mahsulot 
qiymati, mln. 
so‘m 
Jami 
daromadlar, 
mln. so‘m 
Shu.j. 1 ga ekin 
yeriga, ming. 
so‘m 1 tonna 
mahsulotga, 
ming. so‘m 
+39.2 
-1.0 
140.0 
20.0 
270.2 
- 
16.1-jadvalning davomi 
Ko‘rsatkichla
r o‘sishi 
Ssenariyla
r 
Paxta 
Boshoqli 
don 
Beda 
Sabzavot Hammasi 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Ekin 
maydonlari, 
ming. ga 
Ekinlar 
hosildorligi, 
s/ga 
Mahsulot 
miqdori, 
ming. tonna 
Xarajatlar, 
mln. so‘m 
Mahsulot 
qiymati, 
mln. so‘m 
Jami 
daromadlar, 
mln. so‘m 
SHu.j. 1 ga 
ekin yeriga, 
ming. so‘m 
1 tonna 
mahsulotga, 
«S» 
- 197.2 
- 
+5.5 
+455.8 
- 
-21835.4 
+150049.
4 
+171884.
8 
+138.5 
+35.7 
-255.5 
+48.3
1 
+1.4 
- 966.6 
-207.1
1 
-57062.6 
- 
85525.2 
-28456.6 
+2.7 
+0.6 
+ 607.6 
- 
70.0 
+4253.2 
- 
340256.
0 
425320.
0 
85064.0 
140.0 
20.0 
+ 326.4 
- 
175.0 
+5712.0 
- 
788256.0 
1428000.
0 
639744.0 
1960.0 
112.0 
0
- 
- 
- 
- 
1049614.
0 
1917844.
2 
868230.2 
303.8 
- 

---

307 
 
ming. So‘m 
Ekin 
maydonlari, 
ming. ga 
Ekinlar 
hosildorligi, 
s/ga 
Mahsulot 
miqdori, 
ming. tonna 
Xarajatlar, 
mln. so‘m 
Mahsulot 
qiymati, 
mln. so‘m 
Jami 
daromadlar, 
mln. so‘m 
Shu.j. 1 ga 
ekin yeriga, 
ming. so‘m 
1 tonna 
mahsulotga, 
ming. so‘m 
«D» 
-175.7 
- 
+6.0 
+310.2 
- 
-64860.0 
+102117.
8 
+166977.
8 
+148.9 
+37.7 
-214.5 
+103.0
1 
+9.0 
-58.7 
+735.1
1 
-33313.5 
+12528.
0 
+45841.
5 
+71.6 
+8.6 
635.0 
- 
70.0
4445 
- 
355600.
0 
444500.
0 
88900.0 
140.0 
20.0 
317.5
- 
175.0 
5556.2 
- 
766755.6 
1389050 
622294.4 
1960.0 
112.0 
0 
- 
- 
- 
- 
1024182.
1 
1948195.
8 
924013.7 
323.4 
- 
so‘mni tashkil etadi, “A” ssenariysi bo‘yicha esa – 307,1 so‘m. Optimal ssenariy 
qaysi ekin turi ko‘proq ishlab chiqarilishi zaruratidan kelib chiqib tanlanadi. Agar 
paxta xom ashyosi ko‘proq ishlab chiqarilishi kerak bo‘lsa, “A” ssenariysi, qishki 
boshoqli ekinlar ko‘proq etishtirish kerak bo‘lsa, “D” ssenariysini tanlash lozim. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlariga ishlov berish jarayonida meliorativ tadbirlarning 
o‘tkazilishiga katta e’tibor berish kerak, uning o‘tkazilish muddatlari esa almashlab 
ekish sxemasiga muvofiq kelishi kerak. Qishki boshoqli ekinlar yig‘ishtirib 
olingandan keyin dalaning bir qismida meliorativ tadbirlar, boshqa qismida esa 
takror ekish (masalan, sabzavot) tavsiya etiladi. U yoki bu ssenariyning 
boshqalariga nisbatan samaraliroq ekanligi to‘g‘risidagi xulosaga yerni takror 

---

308 
 
ishlab chiqarish davrining uchinchi bosqichi tugallangandan keyingina kelish 
mumkin. 
Shunday qilib, sug‘oriladigan yerlarni takror ishlab chiqarishning har bir 
bosqichi ulardan samarador foydalanish imkonini yaratadi, davrning ikkinchi 
bosqichida foydalanish (bevosita xo‘jalik yuritish, yerdan texnologik foydalanish) 
jarayonida agroxo‘jalik va yerga ishlov berishning boshqa usullari qo‘llanilishi, 
qishloq xo‘jaligi ekinlariga ishlov berish bo‘yicha texnologik amaliyotlarning 
barchasi amalga oshirilishi uchun ketadigan ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini 
qisqartirish, optimal muddatlarda hosilni talafotsiz yig‘ib olish, tayyorlov 
punktlariga yuqori navlarda topshirish orqali samaradorlikka erishiladi. 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish shu boradagi siklning oxirgi, 
uchinchi davrini tashkil etadi. Mazkur davrning samaradorligi iste’mol qilingan 
tuproq unumdorligining miqdori, takror ishlab chiqarish sikli davomida 
unumdorlikni takror ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarshning xarakteri kabi 
asosiy omillar bilan belgilanadi. Iste’mol qilingan tuproq unumdorligining 
miqdori, o‘z navbatida, ekiladigan ekin turi, ishlab chiqarishning boshqa omillari 
bilan ta’minlanganlik, ekinga ishlov berish texnologiyalari, iqlim sharoitlariga 
bog‘liq bo‘ladi. Mavsum davomida iste’mol qilingan tuproq unumdorligi miqdori 
(IQTU) shartli ravishda quyidagiga teng: 
IQTU = TU
1 
– TU
2
,
(16.8)
yoki 
IQTU = TBB
1 
– TBB
2
,
(16.9)
bu yerda: 
TU
1 
i TU
2 
– yil boshi va oxirida tuproq unumdorligi darajasi;
TBB
1 
i TBB
2 
– yil boshi va oxirida tuproq boniteti bali. 
Hosil (
Q
hos
)
tuproq unumdorligini iste’mol qilish (Q
iqtu
) va ishlab 
chiqarishning boshqa omillari(Q
omil
), hisobiga yaratiladi: 
H
hos 
= H
iqtu 
+
H
omil
(16.20) 
Bu ifoda qiymat ko‘rinishida quyidagicha bo‘ladi: 
Q
hos 
= Q
iqtu
+ Q
omil ,
(16.21)

---

309 
 
Ya’ni, hosil iste’mol qilingan tuproq unumdorligidan past 
IQTU ≤ H
hos
(16.22)
va
Q
iqtu
≤ Q
hos
(16.23) 
Boshqa tarafdan, tuproqni takror ishlab chiqarish usullari va xususiyatiga 
ko‘ra, uni amalga oshirish sarf-xarajatlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Tuproqni takror 
ishlab chiqarishning sanab o‘tilgan echimlarini ko‘rib chiqamiz: 
1. Tuproqni takror ishlab chiqarish butun takror ishlab chiqarish sikli 
davomida amalga oshirilmaydi, ya’ni TICH = 0. Bunday vaziyatda iste’mol 
qilingan unumdorlik yoki ball (ΔB
ist
) noldan yuqori, takror ishlab chiqarilgan 
ballar ΔB
tich
nolga teng, takror ishlab chiqarish samaradorligi salbiy 
ko‘rsatkichlarga ega.
ΔB
ist 
> 0 va ΔB
tich 
= 0. 
(16.24)
va 
TICH
s 
= - IQTU << 0;
(16.25) 
Agar kelgusi davrlar (yillar)da ham tuproq unumdorligi takror ishlab 
chiqarilmasa, bunday vaziyatda tuproq unumdorligining muntazam pasayib borishi 
kuzatiladi, oxirgi 10-15 yil ichida qishloq xo‘jaligida xuddi shunday vaziyat 
yuzaga keldi. 
2. Takror ishlab chiqarish davri davomida tuproqning unumdorligini takror 
ishlab chiqarish oddiy darajadan past hajmlarda amalga oshirildi; bunda TICH< 
IQTU, ΔB
ist 
> 0, takror ishlab chiqarish jarayonida tuproqning unumdorligi to‘liq 
tiklanmagan: ΔB
tich 
< ΔB
ist
. Bunday vaziyatda takror ishlab chiqarish samaradorligi 
salbiy bo‘lib, TICH – IQTU ayrimasiga teng: 
TICH
s
= TICH - IQTU< 0. 
(16.26) 
Bunday vaziyatda kelgusi yili ham joriy yildagidek tuproq unumdorligi 
hisobidan hosildorlik olish imkoniyati bo‘lmaydi. 

---

310 
 
3. Takror ishlab chiqarish jarayonida tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish sikli oddiy darajada amalga oshirildi, ya’ni TICH = IQTU. Bunday 
vaziyatda ΔB
ist 
> 0 va ΔB
tich 
= ΔB
ist
, takror ishlab chiqarish sikli oxiriga kelib 
unumdorlikning boshlang‘ich darajasi to‘liq takror ishlab chiqilgan, unumdorlikni 
takror ishlab chiqish qiymat ko‘rinishida (+∆Q
uqich
) iste’mol qilingan miqdorga 
teng (- ∆Q
ist
): 
YAM - ∆Q
uqich 
+ ∆Q
ist 
= YAM, (16.27) 
ya’ni, yaratilgan yalpi mahsulot tiklangan tuproq unumdorligi qiymatiga 
teng. Kelgusi davr (yil) ekinlar hosildorligi (va hajmini)ni oshirish yerdan 
foydalanishning boshqa omillaridan yaxshiroq foydalanilganida amalga oshishi 
mumkin. Bu echimda tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish nolga teng: 
TICH
s 
= TICH – IQTU = 0; (16.28) 
4. Takror ishlab chiqarish davrida tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish kengaytirilgan hajmda amalga oshirildi, TICH>IQTU, ΔB
ist 
> 0, ΔB
tich 
> 
ΔB
ist
, bunday ko‘rsatkichlar bo‘lganida, kelgusi yili faqatgina “tuproq 
unumdorligi” omili hisobiga ekinlardan avvalgi yillarga qaraganda, yuqori hosil 
olinadi. Unumdorlikni takror ishlab chiqarishning kengaytirilgan turida 
samaradorlik ijobiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi. 
TICH
s 
= TICH – IQTU > 0. (16.29) 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqish samaradorligini baholash 
mazkur tushunchani iqtisodiy talqin etilishini taqozo etadi. Qiymat ko‘rinishidagi 
bahosi 
(S
tich tu
) o‘z navbatida TBB qiymatining belgilanishini taqozo etadi. 
SHuning uchun ballning “sarf-xarajatlar” (Q
bx
) va “daromad” (Q
bd
) tushunchalarini 
ko‘rib chiqish kerak. Iste’mol qilingan TBB qiymatini o‘zi yaratgan hosil 
qiymatiga
(Q
b hos
)
tenglashtirish haqli bo‘ladi: 
Q
bx 
= Q
b hos.
(16.30) 
Takror ishlab chiqarilgan ball qiymati tuproq unumdorligini 1 ballga 
oshirish meliorativ tadbirlarning sarf-xarajatlariga teng bo‘ladi: 

---

311 
 
Q
bd. 
= X
m b 
(16.31) 
Yerlar melioratsiyasiga ketgan nisbiy sarf-xarajatlar so‘m/ballga
Q
b/ga 
= X
m b
so‘m/ ball*ga. 
(16.32)
Tuproq unumdorligi samaradorligini baholash uchun aniq tuproq 
qatlamlarining solishtirma ko‘rsatkichlaridan (X
m olin
) foydalanish tavsiya etiladi, 
olingan ma’lumotlar o‘sha hududda o‘rnatilgan normativ ko‘rsatkichlar (X
m nor
) 
bilan qiyoslanadi, ular ayirmasidagi farq o‘tkazilgan meliorativ tadbirlar 
solishtirma samaradorligini tashkil etadi, ya’ni: 
M
s 
= X
m nor
– X
m olin
(16.33)
Meliorativ tadbirlarning qiymati turlicha, lekin ular, odatda, kompleks 
amalga oshirilganligi sababli, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish o‘rtacha 
solishtirma qiymatini aniqlash kerak (so‘m/ball
*
ga): 
Q
tutich
= 
;
*
/
,
*
1