Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

Ey §&yx Nizami, ey nizami dagtlan,
Ey Gdncddd izzii — ehti$aim dagdan.
Olmayibdir cahanda bir saninb msntak,
Beyti, evi, msktabi, ко!am: dagilan.
Ey, Shayx N izom iy, ey nizom i to ‘kiJgan,
Ey, G anjada izzatu-ehtirom i to‘ki3gan.
Bo‘lm agan jahonda bir senla m anim dek,
Bayti, uyi, m aktabi, kalom i to ‘kilgan.
28

---

1947-yilda shoirning mozori ustida tavalludining 750 yilligiga 
bagishlab obida barpo etildi. Maqbara 1990-1991-yillarda 
qaytadan qurildi. Nizomiy Ganjaviy maqbarasi kompleksiga 
qo‘riqxona maqomi berilgan.
“Nizomiy “Xamsa”ning ilk dostoni “Maxzan ul-asror”ni 
1173-1176 yillar orasida yozgan va Kichik Osiyodagi Erzirtjon
29

---

shahrining 
hokimi 
Bahromshohga 
yo‘llagan.3 
Doston 
Bahromshohga m a’qul tushib, shoirga talay in’om-ehson 
jo ‘natgan. Tarixiy manbalaming guvohlik berishicha, Nizo­
miyning muxoliflari bu tuhfani talon-toroj etganlar. Shuning 
uchun ham shoiming moddiy ahvoli umrining oxirigacha 
og‘irligicha qolgan”4.
Qizil Arslon ham hech qanday daromad kelmaydigan 
Hamdo‘yon qishlog‘ini Nizomiyga muhrlab beradi. 
Buni 
eshitganlardan biri uzunligi va eni yarim farsah keladigan bu 
qishloqning yillik daromadi uning xarjiga ham yetmasligini 
pisanda qiladi. Shoir shu yeming o‘zidayoq ushbu yorliqni duch 
kelgan bir kishining qoiiga berib, jo ‘nab qoladi.
Nizomiyning nomini jahonga mashhur qilgan uning besh 
dostonni o‘z ichiga olgan “Xamsa”si bo‘ldi. Bu dostoniar -
“Maxzan ul-asror” (“Sirlar xazinasi”), “Xusrav va Shirin”, “Layli 
va Majnun”, “Haft paykar” (“Yetti go‘zal”) va “Iskandamoma” 
(u “Sharafnoma” va “Iqbolnoma” nomli ikki qismdan tashkil 
topgan)dan iborat. Abdurahmon Jomiy ta’biri bilan aytganda, 
shoiming “Xamsa”da “qo‘lga kiritgan nazokati va latofati hech 
kimga muyassar bolmagan, balki, umuman, odamzod qudratidan 
tashqari”5. Alisher Navoiy esa “ul nazmlar agarchi zohir yuzidin 
afsonadur, ammo haqiqat yuzidin haqoyiq kashfi va maorif 
bayonig‘a bahonadur”6, deb ta’rif-laydi.
Nizomiyning she’rlar devoni bizgacha yetib kelmagan. 
Shoiming lirik she’rlari turli bayoz va to lamlardan topib
3 Ergash Ochilov. Ko’ngil olamiga sayohat. Maxzanul asror 
so’zboshisi. Bako.2021.3-B.
4 Х,омидий X- Кухна Шарк даргалари. - Тошкент: 
“Шарк”, 138-бет.
5 Абдурахмон Жомий. Бадористон (Ш.Шомухамедов 
таржимаси). - Тошкент; “Ёзувчи”, 1997. 84-бет.
6 Алишер 
Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 
Йигирма жилдлик. 17-жилд (Насойим ул-мухаббат). 
-
Тошкент: “Фан”, 2001. 470-бет.
30

---

jamlangan. Chunonchi, uning Eronda nashr etilgan birinchi 
devonida 12 qasida, 137 g‘azal, 9 qit’a, 46 ruboiy mavjud bo‘Isa, 
ikkinchi nashrida 16 qasida, 192 g‘azal, 5 qit’a, 68 ruboiy va 17 
bayt parokanda she’rlar bor. Shu ikki nashr asosida Tojikistonda 
J.Dodalishoev ham Nizomiy devonini nashr etgan. Dushanbe-da 
nashr etilgan shoir asarlarining 5 jildligida esa 55 g‘azal, 5 
qasida, 2 qit’a, 9 ruboiysi mavjud7. Holbuki, Davlatshoh 
Samarqandiy Nizomiy devoni 20 ming bayt she’mi o‘z ichiga 
olgan, deb ko'rsatadi.
XV asrda Nizomiyning lirik she’rlari keng o‘quvchilar 
ommasiga m a’lum bo‘lmagan b o isa kerakki, Navoiy Nizomiyni 
masnaviy ustasi sifatida baholagan holda, lirik shoir sifatida tilga 
olmaydi. “Mahbub ul-qulub”dagi shoirlar tasnifotida ham uning 
nomini 
uchratmaymiz. 
Lekin 
“Xamsa” 
dostonlaridan 
barchasining muqaddima qismida va “Saddi Iskanda-riy” 
xotimasida Navoiy Nizomiyni ustoz shoir sifatida madh etib, 
uning she’riy mahorati va badiiy balog‘atini ta’rif-tavsif qiladi. 
Chunonchi, “Hayrat ul-abror”da Nizomiyga alohida bob 
bagishlab, uni, jumladan, quyidagi so‘zlar bilan ta’riflaydi:
Ganja quyoshiki ko‘targach alam,
Ayladi so‘z mamlakatin yakqalam...
Ko‘p kishi ham qildi tatabbu’ havas,
Sarvu gul o‘trusig‘a kelturdi xas...
“Farhod va Shirin” dostonida ham Nizomiy va Dehlaviyga 
alohida bob bag‘ishlaydi. Jumladan, Nizomiyni - fil, o‘zini -
pashshaga o‘xshatib, “Xamsa” yaratishda uning ruhidan madad 
so‘raydi:
Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasig‘a panja urmoq.
7 
Каранг: Низомий Ганжавий. Куллиёт. Дар панж жилд. 
Жилди 5. Икболнома. Махзан ул-асрор. Девоии ашъор. -
Душанбе, 1984. С. 397-440.
31

---

“Saddi Iskandariy” dostoni nihoyasida esa shoir hir tush 
ko‘rgani 
va Nizomiy 
uni 
“Xamsa” 
yozganini 
qoMlab, 
muborakbod etganini yozadi.
“Nasoyim ul-muhabbat”da Nizomiyni shayxlar qatorida 
tilga oiadi:
“Mashhur mundoqdurki, alar suluk ayyomida qirq arba’in 
chiqaribdurlar va to‘rt arba’inni bir daraxt ustida chiqaribdurlar. 
Har oyina bu nav’ mufrit riyozatlar tortmag‘uncha bu nav’ besh 
ganjki, alarg‘a nasib bo‘lubdurki, ko‘p ab’yoti alfoz jazolatidin va 
ma’noyu tarkib salosatidin desa boMurki, c'joz sarhadiga 
yetibdur, kishining ilkiga kirmak imkon emas va umrlari 
oltmishdan o‘tgan ekandur...”8.
Nizomiy she’rlari 
faqat badiiy jihatdan go; zal va 
mukammal boiibgina qolmay, ularda o‘z zamonmmg barcha 
ilmu hunarlarini egallagan mutafakkir olim va hayotda katta 
tajribaga ega bo‘lgan donishmand inson- ning teran va purhikmat 
so‘zlari o‘z aksini topganligini ko‘ramiz. Uni nafaqat turkiy- 
forsiy yoxud umuman Sharq, balki jahon so‘z san’atining 
ustozlari darajasiga ko‘targan jihatlardan biri shunda. Zero, shoir 
she’rlarida biz go‘zal she’riy san’atlami ham, har taraflama keng 
va chuqur ilmiy fikr va mulohazalami ham, hayotiy kuzatish va 
hikmatlarni ham uchratamiz - ular ko‘pincha o‘zaro omuxta 
bo‘lib, bu she’rlaming yuksak badiiyati va teran mazmundorligini 
ta’minlagan. Chunonchi, quyidagi ruboiy nafaqat zamonasining 
barcha ilg‘or ilmlarini egalllagan mutafakkir olim, ayni paytda, 
hayotning butun achchiq-chuchuginl totgan, katta turmush 
tajribasiga ega, jamiyatning taraqqiyot qonunlarini teran 
tushunadigan donishmand insonning qalbi qa’ridan chiqib, 
qog'ozga to‘kilgan dono fikrlardir:
Adi ast, ki bunyodi zafarho boshad,
Zulm ast, ki mo‘jibi zararho boshad.
8 
Алишер 
Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 17- 
жилд. 471--бет.
32

---

Jud ast, ki pardadori har ayb buvad,
Buxl ast, ki satpo‘shi hunarho boshad,
Tarjimasi:
Bil, adlu adolat zafarlar sababi,
Bil, zulmu sitam barcha zararlar sababi.
Bil, xayru saxo aybu gunohni yopgay,
Pastligu xasislik kadarlar sababi .
Barcha o‘tmish mutafakkiriari kabi Nizomiy ijodida ham 
insonga bir marta beriladigan ummi qadrlash, uni ezgu ishlarga 
bag‘ishlash, bu jahon ayvonida o‘zidan yaxshi nom qoldirishga 
da’vat etish motivlari yetakchi o‘rin tutadi:
Ba harza medihi barbod umri nozanin, k-az vay 
Ba hosil metavon kardan hayoti jovidoniro.
Ba jon naxridai jonro az on qadrash namedoni,
Ki hindu qadr nashnosad matoi roygoniro.
Mazmuni: “Shunday go‘zal ummi yelga sovurasan-a, axir, u 
orqali abadiy hayotni ta’minlash mumkin-ku?! Xuddi hindu tekin 
narsaning qadrini bilmaganday, joningni jon evaziga qo‘lga 
kiritmaganing uchun ham uning qadriga yetmaysan”.
G ‘azallaridan birida shoir bu o‘tkinchi dunyo, notangi 
zamon insonning ulug‘vor maqsadlari, ilohiy muhabbati va ular 
yoiidagi ezgu intilishlaii oldida hech narsaga arzimasligini 
aytadi. Chunki inson o‘zining ibratli hayoti, ezgu ishlari, 
sermazmun ijodi bilan nomini mangulikka naqsh etishi mumkin -
g'addor zamon va yovuz odamlar esa unga xalaqit berishdan 
boshqasiga yaramaydilar:
Xush zi, ki zamona g‘am nayarzad,
Andeshai beshu kam nayarzad.
Vaznash hama nimjav nasanjad,
Dodash hama yak sitam nayarzad.
Tarjimasi:
33

---

Shod yasha, bu zamon g‘amga arzimas, 
Qisilmagil, ko‘pu kamga arzimas.
Агра donicha ham turmaydi o‘zi,
Sitami ko‘z yoshu namga arzimas.
M a’lumki, Sharq mumtoz shoirlari ijodida o‘zining 
she’riyatda tutgan o‘midan, o‘z mahorati va balog‘atidan 
faxrlanib yozilgan she’r va baytlar ko‘p uchraydi. Chunonchi, 
Nizomiy yozadi :
Base ko‘shid bulbul bo Nizomiy,
Chu bishnid in g‘azal, minqor barbast.
Mazmuni: “Nizomiyga yetaman, deb bulbul juda ko‘p sa’y- 
harakat qildi, lekin ushbu g‘azalni eshitdi-yu, xomush b o id i”.
Darhaqiqat, Nizomiyni ustoz deb bilgan, unga ergashgan, 
unga taqlid qijgan shoirlar ko‘p, lekin ulaming hech biri Nizomiy 
koiarilgan shohsupa-ga koiarilolmagan.
Nizomiy Ganjaviy nomi qadimdan xalqimiz orasida 
mashhur, ta’bir joiz b o isa, u o‘zbekning o‘z shoiriga aylanib 
ketg^n. Alisher Navoiygina emas, barcha mumtoz shoirlarimiz 
'Xii,
o‘zlariga ustoz deb bilishgan. XIV asr o‘rta!aridayoq Qutb 
Xorazmiy uning eng mashhur dostoni “Xusrav va Shirin”ni 
tilimizga mahorat bilan tarjima qilgan edi. Oradan bir asr o ‘tgach, 
Haydar Xorazmiy xamsa asoschisining “Maxzan ul-asror” 
dostoniga javoban “Gulshan ul-asror” asarini yaratadi. 0 ‘z 
“Xamsa”sining besh dostonini besh buyuk salafi (Nizomiy, 
Xusrav, Xoju, Ashraf, Jomiy)ga tatabbu sifatida yaratgan Navoiy 
“Hayrat ul-abror”ni aynan “Maxzan ul-asror”ga javob tariqasida 
yozadi. “Xamsa” panjasig‘a panja urupmen. Awalkim, “Hayrat 
ul-abror” bo g id a tab’im gullar ochibdur, Shayx Nizomiy ruhi 
“Maxzan ul-asror”idin boshimga durlar sochibdur”, 
-
deb 
yozadi shoiming o‘zi bu haqda “Muhokamat ul-lug£atayn”
34

---

asarida9. 
Zabardast shoir va mohir mutarjim Muhammadrizo 
Ogahiy 
“Haft 
paykar”ni 
erkin 
nasriy 
tarjima 
qiladi. 
“Iskandamoma” dostoni ham o‘tmishda ilmu adab ah lining 
diqqati-ni o‘ziga jalb etgan. Jumladan, “Shohnoma” tarjimoni, 
shoir va adib Shohi Hijron “Qissai Doroi Zarrinkamar” asarida 
“Iqbolnoma”ning 
muxtasar 
mazmunini 
bayon 
etgan, 
Nurmuhammad Buxoriy, Mulla Fozil Xomushiylar ham Nizomiy 
“Xamsa”sini sharhlar ekanlar, “Iskandarnoma”ni batafsilroq tahlil 
qilishga harakat etishgan”10.
1947
yil Nizomiyning 800 yillik yubileyi sobiq Ittifoq 
miqyosida 
keng 
nishonlangan. 
Shu 
munosabat 
bilan 
CTzbekistonda ham shoir “Xamsa”si dostonlari tarjimasidan 
namunalar - “Xusrav va Shirin” (Qutb taijimasi), “Maxzan ul- 
asror” (Haydar Xorazmiy tarjimasi)11, “Haft paykar” (Ogahiy 
tarjimasi) hamda “Layli va Majnun” (N.Oxundiy, Xislat va 
Muhammadjonovlar taijimasi)dan parchalar Maqsud Shayxzoda 
so‘zboshisi bilan alohida to'plam holida nashr qilindi12. 
Keyinchalik taniqli tarjimon, fors-tojik adabiyoti bilimdoni 
Shoislom Shomuhamedov shoirning 2 qasidasi, 20 g‘azali, 8 
qit’asi, 49 ruboiysi, 74 hikmati hamda “Maxzan ul-asror” va 
“Haft paykar” dostonlaridan parchalar tarjima qilib, “Sharq 
klassiklari merosidan” seriyasida chop ettirdi13. Fors-tojik 
shoirlari asarlarining o‘zbekcha tarjimalari dan 
tartib berilgan
9 Алишер Навоий. Тула асарлар туплами, Ун жилдлик. 10-жилд. -
Тошкент: Г'афур Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2011. 
526-бет.
10 Хомидий X. Г’анжалик пир // “Сино” журнали, 2002 йил, 7-сон, 
31 -бет.
11 Хайдар Хоразмийнинг “Гулшан ул-асрор” маснавийси “Махзан 
ул-асрор” достони таъсирида ёзилган муста ки л асар булиб, у узок йиллар 
мобайнида янглиш равишда Низомий “Хамса”си илк достонининг 
таржимаси хисобланиб келди ва унинг ушбу туштамга кириб колиши хам 
шу хато карашлар натижасидир. - Э.О.
12 Каранг: 
Низомий 
Ганжавий. Гулдаста (“Панж ганж”дан 
парчалар). - Тошкент, 1947.
ь Каранг: Низомий шеъриятидан. - Тошкент, 1983.
35

---

“Injular ummoni” to'plamida Ganja pinning yana 2 g'azali14 va 
“Xusrav va Shirin” dostonidan Shirin ta’rifiga bag‘ishlangan 
parcha Sh.Shomuhamedov tarjimasida beril-gan15. Jonibek 
Suvonqulov “Iqbolnoma” masnaviysini 
tilimizga o'girgan 
b o is a 16, Olimjon Bo'riev shoirning “Panj ganj”iga kiruvchi 
“Layli va Majnun”, “Xusrav va Shirin” hamda “Maxzan ul-asror” 
dostonlarim o'zbek o'quvchilari e ’tiboriga havola etdi17. 
“Maxzan ul-asror”ga yozgan she’riy so'ngso'zidan m a’lum 
boiishicha, u buyuk salafi “Xamsa”sini to iiq tarjima qilgan. Biz 
buyuk so‘z san’atkorining 15 ta ruboiysini o 'z an’anaviy vaznida 
tarjima qilganmiz18.
Eng quvonchli voqea 2017-2018 yillarda Haydar Aliev 
nomidagi Ozarbayjon Madaniyat markazining rahbari Samir 
Abbasovning loyihasi asosida 0 ‘zbekiston Xalq shoiri Jamol 
Kamol shayx Nizomiy Ganjaviyning buyuk “Xamsa” asarini 
to iik olti dostonni o‘z vaznida, araz qoidalari asosida tarjima 
qildi. Ushbu asar Toshkentda va Baku shahrida to iiq holda 
nashr etildi. (Nashrga tayyorlovchi va muharrir G.Ashurova). 
Qariyb to'qqiz asrdan so‘ng Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” 
asarimng 
o'zbek kltobxonlariga o'zbek tilida taqdim etilishi 
muhim tarixiy voqelikdir!
O'zbekistonda Nizomiy hayoti va ijodini oiganish bo‘yicha 
ham qator ishlar amalga oshirilgan. Navoiy bilan bogiab 
o'rganilgan ishlardan tashqari, bevosita qardosh shoir merosining 
o ‘zi, adabiy aloqa va badiiy ta’sir masaialari, asarlarining 
taijimalari yuzasida V.Zohidov, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov,
14 Kapaur: Иижл'лар уммони. 256-бет.
15 Уша ерда. 272-275-бетлар.
56 Каранг: Низомий Ганжавий. Икболнома. - Тошкент: “ART 
FLEX”, 2009.
17 Каранг: Низомий Ганжавий. Лайли ва Мажнун. - Техрон, 2005; 
Низомий 
Ганжавий. Хусрав ва Ширин. - Техрон, 2005; Низомий 
Ганжавий. Махзан ул-асрор. - Тошкент: “CHASHMA PRINT”, 2013.
!8 
К^аранг: Низомий Ганжавий. рубоийлар 
\\ Донишманцлар 
тухфаеи. Рубоийлар (Э.Очилов таржимаси). — ТоШкент: “O zbekiston”, 
2009. 96—100-бетлар,
36

---

S.Erkinov, M.G‘anixonov, S.G‘anieva, H.Homidiy, E.Ochilov, 
K.Mullaxo‘jaeva, O.Jo'rabocvlar u yoki bu darajada tadqiqotlar 
olib borganlar. Ozar adibi Muhammad Sa>;id 0 ‘rdubodiyning 
Nizomiy haqidagi ikki kitobdan iborat “Qilich qa qalam” romani 
Nazira Alieva va Muhsin Hamidovlar tomonidan o‘zbekchaga 
o‘girilib nashr qilingan19.
Alisher Navoiy shayx Nizomiy haqida ustozining sha’ni- 
shavkatini ulug‘lovchi mana bunday so‘zlami aytganda to‘la haq 
edi: