Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

26 

1.3. Qo’shilmaslik Harakati Mexanizmi. Harakatining ishchi guruhlari 

va ad hoc qo’mitalari 

Xalqaro  munosabatlar  tizimida  shakllanayotgan  xar  bir  xalqaro  miqyosdagi 

tashkilot,  blok  yoki  ittifoqlar  tashkiliy  jihatdan  oddiylikdan  murakablikka  qadar 

davom  etadigan  yo’lni  bosib  o’tishadi.  Yildan  –  yilga  zamon  talablaridan  kelib 

chiqib  tashkiliy  jihatdan  o’zgarib,  yangilanib  boradi.  Bir  so’z  bilan  aytganda  stabil 

faoliyat  ko’rsatish  uchun  zarur  bo’ladigan  barcha  tashkiliy  ishlar  yo’lga  qo’yiladi. 

Bu  ishlar  bir  sammitning  o’zida  yoki  bir  uchrashuv  chog’ida  shakllantirilib 

bo’lmaydi.  Xuddi  shunday  Qo’shilmaslik  harakatining  boshqaruv  va  shakllanish 

mexanizmi  bosqichma  –  bosqich  rivojlanib  bordi.  Agar  davtlar  paydo  bo’lgan 

vaqtida  asosiy  ishchi  qo’mita  davlat  boshliqlarining  o’zlari  tomonidan  bevosita 

amalga  oshirilgan  bo’lsa, keyinchalik  uning  tarkibi  kengaytirilib    borildi.  

O’tgan  asrning  80-yillar  boshlariga  kelganda  harakatdako’pgina  boshqaruv 

organi shakllanib  bo’lgan edi. Bularga  quyidagi  strukturalar  kiradi: 

1.  Davlat  va hukumat  boshliqlarining  konferensiyasi. 

2.  Harakatning  koordinator va raislik  qiluvchi  davlati. 

3.  Tashqi ishlar  vazirlari  konferensiyasi. 

4.  Tashqi ishlar  vazirlarining  kengashi. 

5.  BMT tarkibidagi  qo’shilmaslik  harakatiga  a’zo davlatlar  guruhi. 

6.  Muvofiqlashtiruvchi  qo’mita  (harakat  a’zolari  bo’lgan  davlatlarning  Nyu-

Yorkda,  BMTdagi  tashqi  ishlar  vazirlari  yoki  doimiy  vakaillari 

darajasidagi). 

7.  Maxsus organlar  (axborot, ijtimoiy,  iqtisodiy va boshqalar).

30

 

Endi  yuqoridagi  tashkilotlarning  asosiy  funksiyalarini  qisqacha  taxlil  qilib 

o’tsak.  Harakatning  oliy  organi  davlat  yoki  hukumat  boshliqlarining  konferensiyasi 

bo’lib,  unda  harakat  a’zolari  bo’lgan  davlatlarning  barchasi  ishtirok  etadi. 

Konferensiya  qoidasiga  ko’ra  xar  uch  yilda  bir  marta  chaqiriladi.  Navbatdagi 

konferensiyani  o’tkazish  joyi  oxirgi  konferensiyada  qatnashuvchi  davlatlarning  o’z 

                                                 

30

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.120..   

---

 

27 

xududlarida  o’tkazish  takliflariga  qarab  belgilanadi.  Ammo  bir  safar  bunday 

bo’lmadi.  VI  konferensiya  yakunlariga  ko’ra,  navbatdagi  VII  konferensiya 

Bog’dodda  o’tishi  kelishib  olingan edi. Ammo 1980-yilda Eron va Iroq o’rtasidagi 

boshlanib ketgan  urush tufayli  konferensiya  o’tkazish joyi Dehliga  ko’chirildi. 

Konferensiyani  o’z  mamlakati  hududida  qabul  qiluvchi  davlat  uchun  bu 

xalqaro  maydonda  katta  obro’  –e’tibor  qozonish  imkoni  demakdir.  Navbatdagi 

konferensiyani  o’z  mamlakatida  qabul  qiluvchi  davlat  o’rnatilgan  qoidalarga 

muvofiq  keyingi  uch  yil  davomida  Harakatga  raislik  qiladi,  o’z  navbatida  mazkur 

davlatning  boshlig’i  (yoki  hukumat  boshlig’i)  bo’lsa  Qo’shilmaslik  harakatining 

Muvofiqlashtiruvchi  –  raisiga  aylangan.  Shuning  uchun  ham  Harakat  ichida 

konferensiyani  o’z  xududida  o’tkazish  bo’yicha  kuchli  tortishuv  borgan,  garchi 

tashkilotning  yagona  byudjeti  bo’lmaganligi  sababli  oliy  darajadagi  bunday 

uchrashuvni  tashkil  qilish  o’sha  davlatga  katta  mablag’  sarf  qilishni  talab  qilsa 

ham.  Shu  bilan  birga  harakatni  boshqarish  nafaqat  sharafli  yoki  obro’li  bir  ish 

bo’lgan,  ayni  vaqtda  katta  xalqaro  majburiyatni  ham  yuklagan.  Chunki  mazkur 

raxbarlik  qilayotgan  davlatning  xalqaro  miqyosdagi  orbo’  –e’tiboridan  kelib 

chiqib, harakat  saflari  o’sib borgan.

31

  

Qo’shilmaslik  harakatidagi  ikkinchi  katta  organ  a’zo  davlat  tashqi  ishlar 

vazirlarining  muntazam  bo’ladigan  uchrashuvi  xisoblanadi.  Bu  uchrashuvlar  1970 

yilda  birinchi  marta  Belgradda  chaqirilib,  dastlab  muntazam  bo’lmagan  (turlicha 

nomlar 

bilan 

nomlangan: 

«vazirlik-konsultativ 

uchrashuvlari», 

«vazirlik 

konferensiyasi»,  «tashqi  ishlar  vazirlari  kengashi»).  Doimiy  o’tkazib  turiluvchi  bu 

konferensiyani  yuqoridagi  nom  bilan  atash  tavsiya  qilindi.  VI  konferensiya 

qarorlariga  muvofiq,  oliy  darajadagi  konferensiyalar  oraliq  muddatida  ikki 

martadan 

ortiq 

chaqirilmagan; 

birinchi 

marta 

–  oldingi  konferensiya 

yakunlanganidan  keyin  1,5  yil  o’tgach,  ikkinchi  marta  –  navbatdagi  ochilishi  kerak 

bo’lgan konferensiyadan  oldin, uni tayyorlash  maqsadida yig’ilishgan.

32

 

                                                 

31

 Движение  неприсоединения. Отв.ред.  проф. И.И.Коваленко,  М., «Наука», 1985,  С.278. 

32

 Движение  неприсоединения. Отв.ред.  проф. И.И.Коваленко,  М., «Наука», 1985,  С.278. 

---

 

28 

Harakat  a’zolari  sonining  o’sishi    va  ular  o’rasida  yagona  fikrga  kelishish 

qiyinchiligining  oshib  borishi  munosabati  bilan  o’tgan  asr  80-yillaridan  boshlab 

yordamchi  qo’mita  faoliyati  ham  yo’lga  qo’yildi.  Uning  tarkibiga  o’sha 

konferensiya  o’tkazilishi  belgilangan  davlatda  akkredetasiyadan  o’tgan  harakatga 

a’zo  davlatlarning  elchilari,  shuningdek,  maxsus  yuborilgan  oliy  rasmiy  shaxslar 

kiritilgan.   

Konferensiya  o’tkazishdan  oldin  muhokama  etilishi  kerak  bo’lgan  masalalar 

bo’yicha  a’zo  davlatlarning  fikrini  umumlashtirish  maqsadida,  ayrim  ziddiyatlarni 

hal  etish  maqsadida  oliy  darajadagi  konferensiyadan  oldin  Muvofiqlashtiruvchi 

qo’mita  ham  chaqirilgan.  Qo’shilmaslik  harakati  iyerarxiyasi  strukturasidan  kelib 

chiqqanda,  mazkur  organ  yuqoridagi  ikki  organdan quyiroq mavqeni egallagan. Bu 

organnning  hayotga  tadbiq  etilishining  asosiy  sababi  boshqa  xalqaro  tashkilotlarda 

bo’lgani  singari  bosh  kotibiyat  yoki  ijroiya  kengashi  singari  doimiy  ijroiya 

organini  tuzish  zaruriyati  bo’lgan.  Aftidan  bunday  organ  xalqaro  tashkilotning  tez 

o’zgarib  borayotgan  xalqaro  munosabatlar  tizimida  tanaffuzsiz  faoliyat  olib borishi 

uchun tashkil  qilingan.   

Ma’lumki  avval  boshdan  qo’shilmaslik  harakati  biror  bir  tashkiliy  qo’mita 

sifatida,  ya’ni  bloklar  singari  faoliyat  yuritishni  rad  qilgan  edi.  Belgradda  o’tgan  1 

Konferensiya 

Deklarasiyasida 

o’zlarining 

kuchlarini 

birlashtirayotgan 

qo’shilmaslik  harakati  davlatlari  «yangi  blokni  tuzishni  hoxlashmaydi  va  yangi 

blok  bo’lmaydi»  degan  fikr  keltirilgan  edi.

33

  Bu  bilan  ikki  holat  inobatga  olingan 

edi.  Birinchidan,  buyuk  davlatlar  ishtirokida  tashkil  qilingan  harbiy  bloklar  va 

ittifoqlarga  qarshi  tuzilgan  va  ularni  tarqatishni  maqsad  qilgan  Harakatning 

ishtirokchilari  o’zlarining  harbiy  –  siyosiy  tashkilotini  tashkil  qilmaydilar; 

ikkinchidan,  an’anaviy  bo’lgan  hukumatlararo  tashkilotlar  ko’rinishidagi  organ 

yoki strukturaga  rasman qarshi edi.  

A’zolari  soni  muntazam  o’sib  borgan  tashkilot  ma’lum  bir  tashkiliy 

ko’rinishdagi  boshqaruv  tuzilmasini  yaratish  zaruriyatini  kun  tartibiga  qo’ydi.  II 

Konferensiyada  muhokma  qilingan  mazkur  masalaga  yechim  topilmadi.  A’zo 

                                                 

33

 Движение  неприсоединения. М., 1979.,  С.55. 

---

 

29 

davlatlar  orasida  masalaning  kompromiss  yechimi  bo’lgan  qandaydir  konsultativ 

muvofiqlashtiruvchi  mexanizm  tuzish kerakligi  ilgari  surila  boshlandi.  

 1970-yilning  aprelida  III  Konferensiyaga  tayyorgarlik  ko’rish  maqsadida 

yig’ilgan  tashqi  ishlar  vazirlarining  kengashida  tarkibida  16  ta  a’zo  –  davlatlar 

bo’lgan  maxusus  qo’mita  tuzishga  kelishib  olindi  va  unga  vazifa  sifatida 

«tashkilotchi  mamlakat  bilan  aloqani  yo’lga  qo’yish  va  tayyorlanayotgan 

tadbirlarni  muvofiqlashtirish»  qo’yildi.

34

  

III  konferensiya  ham  muvofiqlashtiruvchi  qo’mitani  uzil  –  kesil  tuzmadi. 

Balki  16  ta  davlatdan  iborat  Tayyorlov  qo’mitasi  vakolatlari  belgilash  orqaga 

surilib,  yuqorida  ko’rsatib  o’tilgan  vazifalarni  bajarish  keyingi  oliy  darajadagi 

uchrashuvgacha  konferensiya  Raisiga  topshirildi.  Ayni  vaqtda  ta’kidlandiki, 

«harakatning  uzluksizligini»  ta’minlash  «qo’shilmaslik  harakati  davlatlari 

vakillarining  turli  darajadagi    davriy  kunsultasiyalari,  shuningdek  oliy  darajadagi 

konferensiyalarni  nisbatan  tez  fursatlarda  chaqirish»  yo’li  bilan  amalga  oshirilishi 

belgilandi.

35

 

Djorjtaundagi  1972  avgustdagi  IV  konferensiyaga  tayyorgarlik  ko’rish 

maqsadida  to’plangan  tashqi  ishlar  vazirlarining  kengashida  yana  bir  bor 

«Muvofiqlashtiruvchi  davlat  bo’lmish  Zambiya  hukumatiga  navbatdagi  oliy 

doiradagi  konferensiyani  tayyorlashga»  ko’maklashish  maqsadida  Tayyorlov 

qo’mitasini  tuzish  masalasi  ilgari  surildi.  O’tkazilishi  lozim  bo’lgan  konferensiya 

uchun  tarkibida  yettita  davlat  bo’lgan  doimiy  qo’mita  ham  tuzilishi  kerakligi 

to’g’risidagi  taklif  ishlab  chiqildi.  Mazkur  yettilik  guruxi  «har  yili  tashqi  ishlar 

vazirlarining  sentyabr  yig’ilishida    geografik  xukumatlar  va  navbatma  –  navbat 

tamoyil  asosida  saylanishi»  nazarda  tutildi.  Ta’kidlandiki,  mazkur  organga  tashqi 

ishlar  vazirlarining  kengashiga  tayyorgarlikni  nazorat  qilish,  shuningdek,  «tashqi 

ishlar  vazirlari  majlisida  muhokama  qilinishi  lozim  deb  hisoblagan  istagan 

masalani  ishlab chiqish» vazifasi  yuklanishi  lozim  edi.

36

 

                                                 

34

 Движение  неприсоединения. М., 1979.,  С.103. 

35

 Движение  неприсоединения. Отв.ред.  проф. И.И.Коваленко,  М., «Наука», 1985,  С.279.   

36

 Движение  неприсоединения. М., 1979.,  С.169-170.   

---

 

30 

Qo’shilmaslik  harakatining  IV  konferensiyasida  doimiy  faoliyat  yurituvchi 

organ  tuzish  yo’lida  muxim  qadam  tashlandi.1973  yil  9 sentyabr kuni konferensiya 

maxsus  qaror  bilan  tarkibiga  15  davlat,  shuningdek  Hindsiton  va  Mali  vakillari 

kiritilgan  (bu  mamlakatlarga  konferensiyada  siyosiy  komissiya  raisligi  va 

muvofiqlashtiruvchi  o’rni  ajratildi)  Muvofiqlashtiruvchi  byuro  tuzildi.  15  ta  davlat 

qit’alarning  kvotalari  miqdoridan  kelib  chiqib  taqsimlanishi  belgilandi,  unga  ko’ra: 

Afrikaga  –  7  ta  joy,  Osiyoga  –  6  ta,  Lotin  Amerikasiga  –  3  ta,  Yevropaga – 1  ta 

o’rin  ajratildi.  Byuro  raisi  qilib  konferensiyani  o’zida  qabul  qilayotgan  Jazoir 

belgilandi  va  keyingi  V  konferensiyaga  qadar  Muvofiqlashtiruvchi  byuro  qilishi 

lozim  bo’lgan quyidagi  ishlar  belgilab  olindi: 

1.  navbatdagi  konferensiyani  tayyorlash; 

2.  navbatdagi  konferensiyadan  oldin  yig’iladigan  tashqi  ishlar  vazirlarining 

navbatdagi  kengashida ko’riladigan  asosiy masalalarni  ishlab  chiqish; 

3.  qo’shilmaslik  harakati  davlatlarining  «BMT  va  shaxsiy  doiradagi» 

faoliyati  va pozitsiyani  muvofiqlashtirish; 

4.  «doimiy  qo’mitani  uzil  –  kesil  tashkil qilish» masalani o’rganib chiqish va 

o’zining  takliflarini  berish; 

5.  harakatga  a’zo  davlatlar  o’rtasidagi  «Iqtisodiy  hamkorlik  bo’yicha 

faoliyat  Dasturi»ni  nazorat qilish  va uning  bajarilishiga    ko’maklashish;

37

 

V  konferensiyada  Byuroning  tarkibi  va  faoliyati  haqidagi  masala  maxsus 

muhokama  qilindi.  Bunday  organning  faoliyatini  zarurligi  e’tirof  etilgani  holda, 

uning  a’zolari  sonini  oshirish  kerakligi  uqtirildi.  Konferensiya  qarorlariga  ko’ra 

Byuro  a’zolari  soni  25  tagacha  yetkazildi:  Afrikadan  12  ta  davlat,  Osiyodan  8  ta, 

Lotin  Amerikasidan  4  ta,  Yevropadan  1  ta.  Shuningdek  Byuro  bo’yicha  ishqabul 

qilingan  hujjatda  uning  bajarishi  lozim  bo’lgan  vazifalar  ham  belgilab  berildi.  Ular 

qatorida  konferensiya  qaror  va  dasturlarining  ijrosini  ta’minlash  va  harakat 

qitnashchilari 

bo’lgan 

davlatlarning 

faoliyatini 

muvofiqlashtirish, 

zaruriy 

takliflarni  ishlab  chiqish;  konferensiya,  tashqi  ishlar  vazirlari  kengashi  yoki  boshqa 

harakat  ishtirokchilarining  uchrashuvlarini  tayyorlash  bilan  bog’liq  ishlarni 

                                                 

37

 Движение  неприсоединения. М., 1979.,  С.209-210. 

---

 

31 

bajarish; 

darxol 

xal 

qilinishi 

lozim 

bo’lgan 

va 

harakat 

a’zolarining 

umumanfaatlaridan  kelib  chiqadigan  xalqaro  muammolarni,  ziddiyatli  vaziyatlar 

yoki  masalalarni  qarab  chiqish  uchun  to’planish  (bunda  takliflar  ishlab  chiqish 

bilan  birga  zarur  bo’lga  harakat  ishtirokchilari  orasidan  ishchi  guruhini  tuzish);  V 

konferensiyada  qabul  qilingan  xarkatga  a’zo  davlatlar  o’rtasidagi  Iqtisodiy 

hamkorlikning  faoliyat  Dasturining  ijrosini  amalga  oshirish  va  tahlil  qilish,  uning 

hayotga tadbiq etilishiga  yordam berish kabilar.

38

    

Yuqoridagi  vazifalardan  ayon  bo’lib  turibdiki,  Muvofiqlashtiruvchi  Byuro 

doimiy  faoliyat  ko’rsatuvchi  organga  aylanib,  uning  vakolati  qo’shilmaslik 

harakatining  mezonlaridan  kelib  chiqib  ishlab  chiqildi.  Shunga  asosan  vakolat 

doirasida  bajarishi  lozim  bo’lgan  zaruriy  chora  tadbirlar  ichida  a’zolar  o’rtasidagi 

iqtisodiy  hamkorlikni  rivojlantirish  ham  nazarga  olindi.  Buni  amalga  oshirish 

uchun  Byuro  faoliyat  yo’nalishidan  kelib  chiqib  16  ta  soha  tanlab  olindi  va  uni 

nazorat  qilish  uchun  muvofiqlashtiruvchi  davlatlar  mas’ul  qilib  belgilandi  (3  -

Ilovaga  qaralsin).  

 

Shunday  qilib,  qo’shilmaslik  harakati  doimiy  ijroiya  organi  bo’lmasa      ham, 

xarholda  uning  nomidan  ish  ko’ruvchi  harakatning  ta’sirini  muvofiqlashtiruvchi 

yetarli  darajada  obro’li  siyosiy  organ  tashkil  qila  bildi.  Byuro  tarkibi  har 

konferensiyada  qayta  saylab  olinadi.  Uning  vakolati  ham  shundan  kelib  chiqib, 

konferensiyalar  oralig’idagi  muddatni tashkil  etadi.  

Byuro tarkibi soni doimo o’sib borgan, bu ikki asosiy sabab bilan izohlanadi. 

Birinchidan,  u  yoki  bu  sabablar  tufayli  uning  faoliyatida  a’zo  davlat  sifatida 

ishtirok  etuvchi  davlatlar  doirasining  kengayishi  tufayli;  ikkinchidan,  ayrim 

qit’alarning  (Afrika  va  Yevropa)  uning  tarkibida  o’z  hukumatlari  sonini  oshirishga 

intilishidan.  Masalan,  Gavanada  o’tgan  VI  konferensiyada  Muvofiqlashtiruvchi 

qo’mita a’zolari soni 36 taga yetkazildi  va quyidagi  tarkibda belgilandi: 

Afrika    

- 

17 ta o’rin 

Osiyo  

- 

12 ta o’rin 

Lotin 

                                                 

38

 Движение  неприсоединения. Отв.ред.  проф. И.И.Коваленко,  М., «Наука», 1985,  С.282-283..    

---

 

32 

Amerikasi  - 

5 ta o’rin 

Yevropa 

- 

1 ta o’rin 

36  –  o’rin  Afrika  va  Yevropa  o’rtasida  taqsimlandi.  Unga  ko’ra  bu 

kontingentlardan  saylanadigan  a’zo-davlat  qo’mitada  bir  yarim  yil  (ya’ni  qo’mita 

faoliyat  ko’rsatadigan  3  yil  teng  ikkiga  bo’lib  berildi)  faoliyat  ko’rsatishi 

belgilandi.

39

 

VII  konferensyaiga  kelganda  Muvofiqlashtiruvchi  byuroga  a’zolar  soni  74 

taga  yetib,  mintaqalar  bo’yicha  quyidagi  holatda  taqsimlandi:  Afrikaga  –  36  ta 

o’rin,  Osiyoga  –  23  ta  o’rin,  Lotin  Amerikasiga  –  12  ta  o’rin,  Yevropaga  –  3  ta 

o’rin.  Natijada  Byuroga  Yevropaning  qo’shilmaslik harakatiga a’zo bo’lgan barcha 

uch  davlati  kiritilgani  holda,  Afrikaning  harakatga  a’zo  davlatlarining  2/3  qismi 

kiritildi.  O’z  –  o’zidan  mazkur  organni  tashkil  etish  chog’ida  belgilangan  taqsimot 

qoidalariga  zid  ish  qilindi.  Bunday  qarorni  qabul  qilgan  konferensiya  unga 

«Muvofiqlashtiruvchi  Byuroning  barcha  majlisi  eshiklari  boshqa  a’zo  davlatlar 

(ya’ni,  bevosita  byuroga  a’zo  bo’lmagan  davlatlar  nazarda  tutilmoqda  –  B.Z.) 

uchun  ham  ochiq»  degan  qo’shimcha  qo’shib  qo’ydi.  Bu  bilan  dastlabki 

o’rnatilgan  tartib qoidalari  biroz yumshadi.

40

  

 

Taxlil  qilib  o’tkanimiz  Byuro  a’zolari  sonining  doimiy ravishda o’sib borishi 

harakat  to’qnash  kelayotgan  masalalarga  yechim  topish  ishining  qiyinlashib 

borayotganligi  bilan  ham  izohlanadi.  Shuning  uchun  ham  keyingi  xar  bir  oliy 

darajadagi 

konferensiyalarda 

Muvofiqlashtiruvchi 

byuro 

masalasi 

alohida 

muhokama  etila  boshlangan. 

Ammo  tez  o’zgarib  borayotgan  dunyo,  qo’shilmaslik  harakatidan  ham 

darhol  konsultasiyalar  o’tkazishni  va  BMT  doirasida  ularning  faoliyatini  tezlik 

bilan  muvofiqlashtirib  borishni  talab  qilgani  holda  Muvofiqlashtiruvchi  byuroga 

qo’shimcha  ravishda  tezkor  faoliyat  yurituvchi  institusional  faoliyat  shaklini  tuzish 

kerakligini  zarur qilib  qo’ydi.  

                                                 

39

 Движение  неприсоединения в документах  и материалах.  Сост.  Р.А.Тузмухамедов,  М.; «Наука», 1983, 

С.173. 

40

 Движение  неприсоединения. Отв.ред.  проф. И.И.Коваленко,  М., «Наука», 1985,  С.288..     

---

 

33 

Masala  qo’shilmaslik  harakatiga  a’zo  davlatlarning  BMT  doirasidagi 

hamkorlik 

munosabatlari 

haqida 

bo’lib,  harakatning  ilk  konferensiyalari 

ishtirokchilar  BMTdagi  o’z  pozitsiyalari  haqida  fikrlashib  olishgan  edi.  1964-yilda 

o’tkazilgan  II  konferensiyada  mazkur  muammo  muhokama  qilinib,  qabul  qilingan 

deklarasiyada  «Bosh  Assambleyaning  xar  bir  sessiyasi  vaqtida  qo’shilmaslik 

harakati  davlatlari  tashqi  ishlar  vazirlari  yoki  delegasiyalar  boshliqlari  darajasida 

o’zaro  manfaatli  konsultasiyani  o’tkazish  zarurligi»  haqida  gapirilgan  edi.

41

 

Keyinchalik  mana  shunday  konsultasiyalar  bir  normaga  aylandi.  Shu  tariqa  amalda 

yangi  organ  –  BMTning  Bosh  Assambleyasi  sessiyalaridagi  tashqi  ishlar  vazirlari 

va delegasiya  boshliqlarining  yalpi  majlisi  paydo bo’ldi. 

Harakatning  rivojlanishi,  faoliyatining  jonlanishi  qandaydir  bir  ishchi  organ 

sifatida  faoliyat  ko’rsatuvchi  doimiy  organ  tuzish  zaruriyatini  keltirib  chiqardi. 

Chunki  tarkibi  o’sa  borgani  sari,  hal  etilishi  kerak  bo’lgan  masalalar  ham kengayib 

bordi.  Bu  masalalarga  yechim  topish  uchun  qo’shimcha  konsultasiyalar  o’tkazish 

kerak  edi.  Ana  shu  yangi  tashkilot  shakli  Yalpi  majlis  sifatida  yuzaga  keldi.  Bu 

organ  Nyu  –  Yorkdagi  BMTning  doimiy  a’zolari  bo’lgan  va  ayni  vaqtda  harakat 

ishtirokchilari  bo’lgan  davlatlardan  tarkib  topdi.  Uning  funksional  jihatdan  qulay 

tarafi  shunda  ediki,  u  istalgan  vaqtida  chaqirilishi  mumkin  edi.  Undan  tashqari 

mazkur  organ  BMTning  Bosh  Assambleyasidan  tashqari  vaqtida  ham  harakat 

qatnashchilari  faoliyatini  muvofiqlashtirish  maqsadi uchun ham zarur edi. 

 Shuni 

qayd 

etish 

kerakki, 

o’tgan  asrning  80-yillariga  kelganda 

qo’shilmaslik  harakati  BMTdoirasida  «77  lar  guruhi»  dan  keyin  (130  mamlakat 

a’zo)  tarkibining  kengligi  bo’yicha  ikkinchi  o’rinda  turadi.  BMT  qoshida  tashkil 

etilgan  yalpi  majlis  ikki  darajada  o’tkazilgan:  1.  tashqi  ishlar  vazirlari  darajasida,  2. 

BMTdagi  doimiy  a’zolar  darajasida.  Yuqorida  aytib  o’tgan  xar  yili  o’tkaziladigan 

tashqi  ishlar  vazirlarining  va  BMT  Bosh  sessiyasidagi  qo’shilmaslik  harakati 

ishtirokchilari  bo’lgan  davlatlar  delegasiyalarining  «sentyabr  uchrashuvlari»ni  shu 

guruhning  yalpi  majlisi  sifatida  qarash  mumkin.  Ularning  asosiy  funksiyasi 

BMTning  mazkur  sessiyasida  qarab  chiqiladigan  masalalarni  muhokama  etishdan 

                                                 

41

 Движение  неприсоединения. М., 1979.,  С.87. 

---

 

34 

iborat  bo’lgan,  ba’zan  istisno  tariqasida  boshqa  muhim  masalalar  ham  muhokama 

qilingan  va yechilgan.

42

 

Qo’shilmaslik  harakatining  yalpi  majlis  guruhining  BMT  doirasida  doimiy 

vakillari  darajasidagi  funksiyasi  anchayin  oddiy  ko’rinishni  namoyon  etsa  ham, 

ammo  u  ham  biror  –  bir  qat’iy  cheklovlardan  holi.  Bunday  majlislarda  odatda 

birlamchi  darajadagi  muximlikni  kasb  etgan  masalalar  muhokama  etilgan.  1981-

yildan  boshlab  sentyabr  majlislaridan  biri  Qo’shilmaslik  harakati  kuniga 

bag’ishlanadigan  bo’ldi.  

Asosiy  e’tibor  guruhning  yalpi  majlisini  doimiy  ravishda  o’tkazishga 

qaratildi.  Gavana  konferensiyasining  qarorlariga  ko’ra  yalpi  majlislar  «Nyu-

Yorkda…  doimiy  tarzda,  hech  bo’lmagan  taqdirda  ikki  oyda  bir  marta  yoki 

zaruriyatga  qarab  undan  ko’proq»  o’tkazilishi  belgilandi.  Amaliyotda  ikki  oyda bir 

martadan  ko’proq  ravishda  yalpi  majlislar  o’tkazildi,  masalan,  1980-yilda  9  ta, 

1981 yilda  ham shuncha, 1982 yilda  7 ta shunday majlislar  o’tkazildi.

43

  

Qo’shilmaslik  harakati  xalqaro  miqyosdagi  tashkilot  funksiyasini  bajargani 

bois  o’z  vakolati  doirasida  ma’lum  va  qarab  chiqilgan  masalalar  yuzasidan 

qarorlar,  rezolyusiyalar  chiqaradi.  E’tiborga  olinadigan  tomoni  shundaki,  masalan 

BMT  doirasida  qabul  qilingan  rezolyuziyalar  barcha  a’zolar  uchun  majburiy 

xisoblanadi,  xuddi  shunday  tushunchani  qo’shilmaslik  harakati  tashkilotlari 

tomonidan  chiqarilgan  siyosiy  rezolyuziyalarga  ham  ishlatish  mumkinmi?  Afsuski, 

to’lig’icha bunday emas. Bu masalani  chuqurroq taxlil  qilib  o’tsak.  

Birinchidan,  harakat  konferensiyalari  va  majlislarida  qabul  qilingan  siyosiy 

qarorlar  matnida  qat’iylik  formulasini  kuzatish  mumkin:  konferensiya  a’zolaridan 

«talab  qiladi»,  harakat  qatnashchilari  mana  shunday  kursni  yoki  tamoyillarni  qattiq 

qo’llab  –  quvvatlanishini  «bir  ovozdan e’tirof etadi», ular «amalga oshirish yo’lida 

kelishib  olishdi»  kabi  shakl  tuzilishlarni  ko’plab  uchratish  mumkin.  Bundan 

ko’rinib  turibdiki,  qo’shilmaslik  harakati  tashkilotlari  o’zlarining  siyosiy 

hujjatlarida  mana  shunday  formulirovkaga  moyilligini  namoyon  etib  turibdi,  ya’ni 

                                                 

42

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.р ед.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.128-129. 

43

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.129. 

---

 

35 

ularning  ayrim  qarorlari  oddiy  tavsiyalar  bo’lib  qolmasdan,  ularni  bajarish  shart 

bo’lgan  majburiyatga  aylanib  qolgan.  Bunday  holat  xatto  Qo’shilmaslik 

harakatining  asosiy  tamoyillari  va  maqsadlarining  ishlab  chiqilishida  ham 

namoyon  bo’ladi.  Masalan  VII  konferensiyaning  Siyosiy  deklarasiyasida 

delagatsiya  boshliqlari  tamoyillar  va  maqsadlar  bo’yicha  «o’zlarining  o’zgarmas 

pozitsiyada  qolishlari  ta’kidlaganlar»  va  shuni  qayd  etishdiki  «bu  tamoyillarnining 

biror  bir  a’zo  davlat  tomonidan  buzilishini  hech  qanday  holat  bilan  oqlab 

bo’lmaydi hamda mutloqo kechirib  bo’lmaydi».

44

  

Ikkinchidan,  qo’shilmaslik  harakatining  asosiy  organlari  tomonidan  qabul 

qilinadigan  qarorlar  ovoz  berish  yo’li  bilan  emas,  bunday  holatda  ayrim  masalalar 

yuzasidan  qo’shilmaslik  yoki  qarshi  chiqish,  hech  bo’lmaganda  betaraf  qolish 

mumkin  edi,  balki  konsensus  usuli  bilan  amalga  oshgan.  Ushbu  metodga  harakat 

a’zolari  avval  boshdanoq  katta  e’tibor  berib  kelgan.  Bunda  harakat  qatnashchilari 

harakat  ichidagi  birlikni,  birdamlikni  va  o’zaro  hamkorlikni  ko’radilar.  Hatto 

xarkatning  VI konferensiyasida  ham konsensus metodi yana bir bor e’tirof etildi.