52
II.2. Qo’shilmaslik harakati va xalqaro havfsizlik masalalari
Biz yuqorida aytib o’tdikki, qo’shilmaslik harakati o’zining eng asosiy
maqsadi sifatida birinchi navbatda xalqaro tinchlikni ta’minlash, qurollanishga
qarshi kurashish va umuman «bloklar» o’rtasidagi qarama – qarshilik girdobiga
tushib qolmaslikni ko’rsatdi. Shu asosda biz ma’lum ma’noda bu harakatni ko’proq
tinchlik uchun kurshuvchi bir xalqaro tashkilot maqomida ko’rishimiz mumkin.
Ikkinchi jahon urushi boshlab bergan «sovuq urush»ning eng og’ir oqibati
qurollanish poygasining boshlanib ketishi bo’ldi. Qurollanish poygasi shu darajaga
borib yetdiki, bunda eng samarali qurol hisoblangan yadro, atom, vodorod
bombalariga ega bo’lish va uni yaratish dunyoda o’z so’zini aytishning bir
vositasiga aylandi. Lusaka, Jazoir va Kolomboda o’tgan qo’shilmaslik
harakatining oliy darajadagi uchrashuv va konferensiyalarida ishtirokchi davlatlar
dunyoda tinchlik va havfsizlikni ta’minlashni bosh omili umummiqyosda
qurollanishdan voz kechish va to’lig’icha qurollanish poygasini tugatish ekanligi
alohida qayd qilib o’tildi. O’tgan asrning 70-yillar oxiri va 80-yillar boshlariga
kelganda, qurollanish poygasi borgan sari avjiga chiqqan bir sharoitda,
Qo’shilmaslik harakati davlatlari bunga qarshi kurash yo’lida tobora jips ekanligini
ma’lum qildilar va bu borada yangi sahifani ochishga erishdi.
Agar ikkinchi jahon urushidan faqat AQSh yadro qurolining tanho egasi
sifatida chiqqan bo’lsa, keyingi yigirma yillik vaqt ichida bu qurolning sohibi
bo’lgan davlatlar miqdori bir nechtaga yetdi. Natijada dunyo yangi bir urush, yadro
urushlari bo’sag’asiga kelib qoldi. Xo’sh, yadro quroliga va umuman qurollanishga
qarshi hamda xalqaro havfsizlikni ta’minlash yo’lida Qo’shilmaslik harakati
qanday ishlarni amalga oshirdi.
1961-yildagi BMT Bosh Assambleyasining XVI sessiyasida Gana,
Gveneiya,indoneziya, Togo, Tunis, Efiopiya va yana besh harakat a’zosi yadro
qurolini qo’llashni ta’qiqlovchi № 1653 rezolyusiyasini imzoladi.
61
61
Движение неприсоединения в современном мире. Отв.ред. Я.Я.Этингер, М., «Международные
отношения», 1985, С.201.
53
1963-yilda Moskvada Angliya, AQSh va sobiq sovet davlati o’rtasida Yadro
qurolini atmosferada, suvda va kosmos kengligida qo’llashni tahqiqlovchi
shartnoma imzolandi, ammo bu shartnoma yerostida yadro qurolini ishlatmaslikni
nazarda tutdi xolos. Ammo shunday bo’lsada, Qo’shilmaslik harakatining ayrim
davlatlari bu shartnomani imzolamadilar, yana ayrim a’zo davlatlar ratifikasiya
qilmadi. Umuman olib qaraganda, XX asrning to 90-yillarigacha bo’lgan davrda
Qo’shilmaslik harakatining dunyo miqyosida qurollanishi yoki yadro qurolini
ta’qiqlash masalasidagi faol ishtiroki ko’pincha «ikki qutb yetakchilari» ning bu
sohada erishgan kelishuvlari tagida qolib ketgan. Ya’ni agar mazkur kuchlar bu
borada biron kelishuvga erishsalar, o’sha kelishuv harakat a’zolari tomonidan
qo’llab – quvvatlangan yoki rad qilingan.
O’tgan asrning 90-yillardan boshlab xalqaro munosabatlar tizimida yuzaga
kelgan ko’p qutblilik tamoyili ma’lum ma’noda Qo’shilmaslik Harakatiga sezilarli
ta’sir o’tkazdi. Ortga chekinishni istamagan harakat global miqyosdagi
muammolarni muhokama qilishda va unga yechimlar topishda davom etaverdi.
Yangi asr boshlarida qo’shilmaslik harakati davlatlarining Adelphi 427 deb
nomlanuvchi alohida bir siyosati shakllandi. Ma’lumot o’rnida aytish kerakki, shu
davrga kelganda yadro qurolini tarqatmaslik va undan voz kechish sohasida
shartnoma harakatga a’zo bo’lgan davlatlarning uchdan ikki qismi imzolagan.
Yadro quroliga nisbatan Qo’shilmaslik harakatiga a’zo davlatalr ichida bir
tomonlama qarash XXI asr boshlariga kelganda ham saqlanib qolaverdi.
Chunonchi harakatning faol a’zolaridan biri bo’lgan Eron bugungi kunning yadro
xalqaro muammosi markazidagi figuraga aylandi. Ana shu davlat 2012 yildan
xarkatga raislik qilish bo’yicha taklif berganligi, harakatni yana bir bor (xuddi XX
asrning 90-yillaridagi kabi) burilish bosqichiga olib keldi. Qolaversa harakatga
a’zo davlatlar tomonidan 2015 yildan boshlab yadro qurolini tarqatmaslik borasida
bir to’xtamga kelish masalasi ilgari surilmoqda.
XX asr oxiri XXI asr boshlarida garchi xalqaro maydonda kuchlar nisbati
umuman o’zgarib ketgan bo’lsa, ham Qo’shilmaslik harakati o’zining eski
tamoyiilaridan bo’lgan qurollanishga qarshi kurashni, birinchi navbatda yadro
54
qurolini tarqatmaslik siyosatini asosiy vazifa sifatida kun tartibiga ko’tardi. XII
oliy darajadagi Harakatning konferensiyasida yana bir bor bu siyosatdan voz
kechmasligi ma’lum qilindi. Bu maqsadga erishish uchun uzoq va bosqichma –
bosqich bo’lgan jarayonni o’tishini belgilab oldi. Barcha qo’shilmaslik
mamlakatlarini Yadro Qurollarini Tarqatmaslik haqidagi Shartnomaga (YaQTSh)
hamda Yadro Sinovlarini Ta’qiqlash to’g’risidagi Shartnomaga (YaSTSh)
qo’shilishni, shuningdek yadro qurollarini tarqatmaslik tuzumini rivojlantirish va
mustahkamlashga chaqirdi. Qo’shilmaslik harakatiga a’zo davlatlar YaQTSh
bo’yicha konferensiya o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish hamda YaSTSh
majburiyatlari bo’yicha keng xalqaro nazoratni ta’minlash lozimligi to’g’risida
bayonot berdilar. Durban forumida Janubiy Osiyoda amalga oshirilgan yadro
sinovlarini to’xtatish borasida duch kelingan qiyinchilik haqida so’z bordi. Harakat
Hindiston va Pokistonning yadro sinovlarini o’tkazganligini ochiqdan – ochiq
muhokama qila olmadi, shunday bo’lsa ham ikki davlat BMT Bosh
Assambleyasining 53-sessiyasida «yaqin kelajakda» YaSShT ga qo’shilishi haqida
bayonot berdi.
62
Qo’shilmaslik
harakati qo’rolsizlanish yo’nalishining yana bir muhim
yo’nalishi odatiy qurollarning, birinchi navbatda «uchinchi dunyo» mamlakatlarida
muvozanatini saqlab qolish va ta’minlashdan iborat. Bunda mintaqaviy darajada
qurollanishni tartibga olishga ahamiyat qaratilishi, ammo BMT Nizomida
mustahkamlanib qo’yilgan har bir davlatning o’z-o’zini mudofaa qilish huquqini
e’tiborga olgan holdi, belgilandi.
Shuningdek Durban sammitida odatiy qurollarning noqonuniy tarqalishiga
qarshi faol kurashish kerakligi uqtirildi. Bunga bog’liq ravishda Qo’shilmaslik
harakati shu turdagi qurollarni yetkazish ustidan xalqaro nazoratni kuchaytirish
hamda xalqaro qurol savdosining transparentligi bo’yicha barcha imkoniyatlardan
foydalanish g’oyasini ilgari suradi. Ko’pchilik qo’shilmaslik davlatlarining nuqtai
nazaridan kelib chiqib Qo’shilmaslik harakati tez fursatlarda yadro va odatiy
62
Крылов C. Движение Неприсоединения на пороге ХХI. // векаhttp://
old.nasledie.ru/politvne/186/article.php?art=20
55
qurollar
muammosiga
bag’ishlangan BMT Bosh Assambleyasining IV
maxsussessiyasini o’tkazish taklifi bilan chiqqan.
63
Misr tashqi ishlar masalalari bo’yicha maslahatchi bo’lgan Moxamad
I.Shakarning fikricha: «2012 yilda Qo’shilmaslik harakati doirasida Yaqin Sharqda
yadro qurolidan xoli xudud yaratish va yadro va boshqa har qanday ommaviy
yo’qotishga asoslangan qurollardan voz kechishga qaratilgan Konferensiya
o’tkazilishi rejalashtirilgan. Shuningdek Konferensiyada harakatning yadro
siyosatini 2015-yilgacha kuchga kiritish masalasi ham muhokama qilinadi».
Avstraliya Milliy Universiteti kansleri, sobiq Avstraliya tashqi ishlar vaziri Garet
Evans bo’lsa «xarkatga a’zo davlatlar ko’proq o’zlarining milliy masalalari bilan
shug’ullanishlari natijasida sovuq urushdan keyingi bosqichda harakatda
«anarxizm» kuzatilsada, ammo baribir Qo’shilmaslik harakati yadro muammosini
har bir konferensiyalarida muhokama etishda davom etaveradi», - degan fikrni
bildirib o’tdi.
64
Do'stlaringiz bilan baham: |