Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

I BOB: QO’ShILMASLIK HARAKATINING ShAKLLANIShI, RIVOJI VA 

MEXANIZMI (XX –ASRNING 60-80 YIILARI) 

1.1. Qo’shilmaslik harakatining shakllanishi jarayoni va mezonlari 

 

Xalqaro  munosabatlar  tizimida  qo’shilmaslik  harakati  uchta  ko’rinishda 

namoyon  bo’ldi:  birinchidan,  yangi  mustaqillikni  qo’lga  kiritgan  rivojlanayotgan 

davlatlarning  tashqi  siyosiy  doktrinasi  sifatida;  ikkinchidan,  mazkur  davlatlarning 

aniq  tashqi  siyosati  kursi  yoki  yo’nalishi  sifatida;  uchinchidan  rivojlanayotgan 

davlatlarning  o’ziga  xos  davlatlararo  siyosiy  birlashmasi  sifatida.  qo’shilmaslik 

doktrinasi  shunday  vaziyatda  shakllandiki,  bu  paytda  Osiyoning  dastlabki 

ozodlikni  qo’lga  kiritgan  davlatlari  o’zlarini  tashqi  siyosat  yo’nalishlarini  ishlab 

chiqarish  jarayonida  edilar.  Qo’shilmaslik  harakati  ko’pchilik  ozodlikka  erishgan 

davlatlarning  aniq  tashqi  siyosiy  tamoyili  yoki  yo’nalishi  sifatida  xalqaro 

maydonda  XX  asrning  50-yillari  o’rtalarida  shakllana  boshladi  va  60-yillarida 

taraqqiy  eta  boshladi.  Harakat  sifatida  70-yillar  boshlariga  kelib  aniq  ko’rinish 

kasb etdi. 

 

Ikkinchi  jahon  urushi  tugab,  dunyo  davlatlari  ikki  buyuk  sobiq  SSSR 

boshchiligidagi  sotsializm  asosida  rivojlanish  yo’lini  tutganlar  hamda  AQSh 

raxnomoligidagi  «kapitalizm»  o’sha  vaqtlarda  bu  blokni  «imperialistik  davlatlar» 

deb  atalganlar  blok  o’rtasida  boshlanib  ketgan  «sovuq  urush»  sharoiti  endigina 

mustaqillikni  qo’lga  kiritgan  davlatlar  tashqi  siyosatda  qanday  pozitsiyada  turish 

masalasida  asosiy  masala  sifatida  kun  tartibiga  olib  keldi.  Shuning  uchun  ham 

ozodlikka  erishgan  davlatlar  rahbarlari  va  yetakchilari  «imperializm»  va 

«sotsializm»  o’rtasida  keskin  kurash  bo’layotgan  bir  sharoitda,  shunday  tashqi 

siyosat  yo’nalishini  ishlab  chiqishni  taqozo  etdiki,  shu  yo’l  bilangina  o’zlarining 

siyosiy  va  iqtisodiy  manfaatlarini  himoya  qila  olishlari  mumkin  edi.  Bir  so’z  bilan 

aytganda  yosh  davlatlar  yana  qaytadan  boshqa  bir  davlat,  qaramog’iga  tushmaslik 

uchun  aniq  asoslangan  tashqi  siyosatini  ishlab  chiqishi,  qolaversa  bu  siyosat 

ko’pchilik yosh davlatlar  tashqi siyosatida mushtaraklikni  kasb etishi lozim  edi. 

Katta  qiyinchiliklar  bilan  Hindsitonni  mustaqillikka  olib  chiqqan  atoqli 

davlat  va  siyosat  arbobi  J.Neru  tamonidan  davlatlar  oldida  ana  shunday  murakkab 

---

 

10 

vazifa  qilinishi  shart  bo’lgan  bir  vaziyatda  qo’shilmaslik  dokstrinasi  ilgari  surildi 

va  asoslab  berildi.  U  hukumat  rahbari  (bosh  vazir)  Hindiston  va  u  kabi  yosh 

mustaqil  davlatlarni  keyingi  taqdiri  ko’p  jihatdan  uning  xalqaro  maydonda  qanday 

o’rin egallab  olishiga  bog’liq bo’lishini  yaxshi  tushunardi.  

Umuman  J.Neru  bilan  birga  Osiyoning  bir  qator  davlatlari yetakchilari Osiyo 

qit’asida  yosh  davlatlarning  o’zaro  hamkorlik  munosabatlarini  yo’lga  qo’yish 

kerakligi  taklifi  bilan  chiqdi.  Ana  shunday  siyosat  arboblari  sirasiga  Ve’tnam 

Davlat  Respublikasi  prezidenti  Xo  Shi  Min,  Birma  yetakchisi  Aung  San, 

Indoneziyaning  prezidenti  Sukarnoni  kiritish  mumkin. 

1947  yilning  mart-aprel  oylarida  Dehlida  Neru  tashabbusi  bilan  Osiyoning 

27  davlati  ishtirok  etgan.  1-Osiyo  konferensiyasi  chaqirildi.  Konferensiyaning 

asosiy  yakuni  shu  bo’ldiki,  unda  Osiyo  munosabatlari  bo’yicha  tashkilot  tuzish 

g’oyasi ilgari  surildi.

6

 

Dastlabki  qo’shilmaslik  doktrinasi  «pozitiv  neytralitet»  yoki  «afro-osiyo 

neytralizmi»  ko’rinishida  paydo  bo’ldiki,  unda  biron  bir  siyosiy  –  harbiy  blokka 

qo’shilmaslik  hamda  tinchlikni  ta’minlashda  ishtirok  etish  nazarda  tutilgandi. 

Aksariyat  yosh  mustaqil  davlat  rahbarlari  pozitiv,  barqaror,  konstruktiv  neytrallik 

asosidagi  tashqi  siyosatini  ishlab  chiqar  ekan,  uning  bir  qancha  Yevropa  davlatlari 

tomonidan  qo’llanilib  kelayotgan  neytralizmdan  tubdan  farq  qilishi  ta’kidlab 

o’tildi.  Agar  Yevropa  davlatlari  neytrallik  siyosati  urush  yoki  tinchlik  vaqtida 

doimiy  neytrallikni  ta’minlashga  qaratilgan  xalqaro  kelishuv  natijasi  bo’lsa,  «afro-

osiyo  neytralizmi»  avvalo  boshdanoq  nafaqat  aksil  harbiy,  balki aksil blok va aksil 

mustamlakachilik  xarakterini  kasb etgan.

7

 

Shunday  qilib,  uzoq  mustamlakachilik  tizimi  ostida  yashab  kelgan  va 

ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  o’z  mustaqilligini  qo’lga  kiritgan  davlatlarning 

ichki  ijtimoiy  –  iqtisodiy  va  siyosiy  vaziyati  qo’shilmaslik  harakatining 

shakllanishida  birlamchi  omil  bo’lib  xizmat  qildi,  keyin  ularning  tashqi  siyosat 

asoslarini  belgilashlari  ham  mazkur  harakatning  vujudga  kelishiga  sababchi  bo’ldi. 

                                                 

6

 Системная  история международных  отношений.  В 2-х  томах.  Том.2.,  события 1945-2003  годах.  Под ред. 

А.Д,Багатурова.  М., 2006. 

 

7

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.36 

---

 

11 

Endigina  mustaqillikni  qo’lga  kiritgan  davlatlarning  ijtimoiy  –  iqtisodiy  taraqqiyoti 

da  kattagina  farqlar  bo’lishiga  qaramasdan,  ularni  birlashtiradigan  umumiylik,  bu 

ularning  kolonial  tuzumdan  ozod  bo’lishi  edi.  Shu  boisdan  ham  yosh  mustaqil 

davlatlarning  tepasiga  kelgan  dastlabki  raxbarlar  uzoq  muddat  o’z  xalqining 

milliy–ozodlik  kurashiga  bosh  bo’lgan  shaxslar  bo’lib,  ular  birinchi  galdagi 

vazifasi  sifatida  qaysi  yo’l  bilan  bo’lmasin,  mustamlakachilik  asoratlarini  to’la 

yo’qotish  uchun  kurash  deb  bilishdi.  Asosiy  e’tiborni  iqtisodiy  jihatdan  mustaqil 

bo’lishga  intilgan  mazkur  raxbarlar,  o’z  davlati  xududidagi  xorijiy  (sobiq 

mustamlakachi)  davlatlarning  kapitaliga  qarshi  keskin  kurash  boshlab  yuborishdi. 

Chunki  ular  iqtisodiy  jihatdan  to’la  mustaqillikni  qo’lga  kiritmasdan  turib  xalqaro 

maydonda  suveren  davlat  maqomida  teng  huquqli  subyekt  sifatida  ishtirok  etib 

bo’lmasligini  yaxshi  tushunishardi.   

O’z  davlatining  mustaqillikka  erishuvi  uchun  ko’plab  ishlarni  amalga 

oshirgan  va  keyinchalik  ana  shu  oliy  maqsadga  erishtirgan  J.  Neru  qo’shilmaslik 

harakati  doktrinasini  ilgari  surar  ekan,  bunda  u  Hindistonning  xalqaro  maydondagi 

o’rnini    mustahkamlashga,  Osiyoning  mustaqillikka  erishgan  davlatlari  o’rtasida 

kelishuvga    erishishga  qaratdi.  Chunki  aksar  yangi  mustaqil  davlatlar  liderlari 

Hindiston  davlat  raxbarining  yetakchiligisiz  xalqaro  maydonda  o’zlarining 

mustaqil  pozitsiyasini  yaratishga  urinishardi.  Mana  shunday  davlatlar  sirasiga 

Indoneziyani, 

Seylonni, 

Birmani 

kiritish 

mumkin 

ediki, 

ular 

kelgusida 

qo’shilmaslik  harakatining  Osiyodagi asosiy yadrosiga aylanishdi.

8

   

Xuddi  shu  davrda  milliy  –  ozodlik  kurashining  boshqa  bir  yetakchisi,  Misr 

prezidenti  Jamol  Abdul  Nosir  bor  kuchi  bilan  o’z  davlatining  «Bog’dod  pakti»ga 

qo’shilishga  qarshi  chiqib,  uni  «xalqlar  turmasi»  deb  atadi.  Neru,  Tito  kabi  Nosir 

ham  yangi  shakllanayotgan  harakatning  asoschilaridan  biriga  aylandi.  U  arab, 

afrika  va  musulmon  davlatlaridan  ko’mak  olishga  harakat  qildi.  Bunda  Misr 

yetakchisi  o’sha  vaqtlarda  mashhur  bo’lgan  arab  va  afrika  birligi  g’oyasidan 

foydalanishga  intildi.  Qolaversa,  islom  faktorini  ham  asosiy  masala  sifatida  qaradi, 

                                                 

8

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.41. 

---

 

12 

chunki  shu  orqali  musulmon  dini  xukmron  bo’lgan  yangi  mustaqil  davlatlarning 

madadini  olishi  mumkin  edi.  

Xalqaro  munosabatlar    tizimida  o’z  so’zini  aytishga kirishgan yangi mustaqil 

davlatlar  oldida  ularning  barchasi  amal  qilishi  kerak  bo’lgan  asosiy  tamoyillarni 

(prinsiplar)  ishlab  chiqishni  hayotiy  zaruriyatga  aylantirdi.  Ana  shu  tamoyillar 

sifatida  quyidagilar  ishlab  chiqildi:  xududiy  yaxlitlik  va  suverenitetni  xurmat 

qilish,  hujm  qilmaslik,  bir  –  biirining  ichki  ishlariga  ralashmaslik,  o’zaro 

munosabatlarda  tenglik  va  manfaatdorlik,  tinchlikni  ta’minlash.  1955  yilga 

kelganda 

20 

dan  ortiq  davlat  bu  prinsiplarni  o’zlarining  davlatlararo 

munosabatlarida  umummajburiy  me’yorlar sifatida  qabul qilishdi.

9

   

Shakllanayotgan  qo’shilmaslik  harakatining  paydo  bo’lishidagi  muxim 

qadamlardan  biri  1955  yil  apreldagi  Bandungda  bo’lib  o’tgan  Osiyo  va  Afrika 

mamlakatlarining  konferensiyasiga  qo’yildi.  Bandung  konferensiyasi  –  yangi 

vujudga  kelayotgan  xalqaro  kuch  sifatida  maydonga  chiqdiki,  uning  tarkibida 

mustamlakachilik  va  yarim  mustamlakachilik  zulmidan  ozod  bo’lgan  davlatlarning 

mutloqo  ko’pchiligi  kirdi.  Umuman  olganda  to  Bandung  konferensiyasigacha 

mustaqillikni  endigina  qo’lga  kiritgan  Osiyoning  ayrim  davlatlari  raxbarlari 

bo’lg’usida  o’zaro  iqtisodiy  va  siyosiy  munosabatlarni  tartibga  solish muammolari 

bo’yicha  bir  necha  marta  yig’ilish  o’tkazgan  edilar.  Shulardan  biri  1950  yilning 

mayida  Bagioda  (Filippin)  Hindiston,  Pokiston,  Seylon,  Indoneziya,  Tailand, 

Filippin  davlat  boshliqlari  ishtirokidagi  uchrashuv  bo’ldi.  1954  yilda  Kolomboda 

uchrashgan  Hindiston,  Pokiston,  Birma  va  Seylon  yetakchilari  Bandungda 

o’tkazilishi  kerak  bo’lgan  konferensiyaning  ko’riladigan  masalalarini  muhokama 

qilib  olishdi.  Aslida  rasman  Bandung  konferensiyasini  chaqirish  g’oyasining 

muallifi  o’sha vaqtlardagi Indoneziya tashqi ishlar  vaziri  Ali  Sastroamidjoyo edi.

10

  

Konferensiya  ishida  jami  29  davlat  ishtirok  etishdi,  ulardan  23  ta  davlat 

Osiyo  vakillari  bo’lgan  bo’lsa,  Afrikadan  olti  davlat  ishtirok  etdi.  Konferensiya 

ishtirokchilari  kun  tartibidagi  asosiy  masalalardan  biri  bo’lgan  kolonializmga 

                                                 

9

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.41.   

10

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.42. 

---

 

13 

qarshi kurash bo’lgan bo’lsa ham, ular keng, konstruktiv asosda xalqaro xamkorlik 

muammolarini  muhokama  qilishi,  bu  munosabatlarga  «Pancha  shila»ga  tinchlik 

tamoyilini  berishga  urinishdi.  Bandung  konferensiyasidan  bir  yil  oldin,  1954 

yilning  29  aprelida  Hindiston  va  XXR  raxbarlarining  oliy  darajadagi  uchrashuvida 

o’zaro  munosabtlardagi  besh  tamoyil,  ya’ni  «Pancha  shila»  ishlab  chiqildi.  Unga 

ko’ra  davlatlar  bir  –  birlarining  xududiy  yaxlitligini  va  suverenitetini  xurmat  qilish, 

hujum 

qilmaslik, 

bir 

–  birining  ichki  ishlariga  aralashmaslik,  o’zaro 

munosabatlarda  tenglik  va  manfaatdorlik,  tinchlikni  ta’minlash  tamoyillari  ilgari 

surildi.

11

   

Konferensiya  yakunida  ishtirokchi  davlatlar  tinchlik  va  hamkorlikni 

ta’minlash  uchun  Deklarasiyani  qabul  qilishdi,  unda  baralla  «davlatlar  bir  –  birlari 

bilan  xuddi  qo’shnilardek  tinch-tovtuvlikda  yashashlari  lozimligi»  uqtirilgan  edi 

hamda  quyidagi  tamoyillar  asosida  hamkorlikni  yo’lga  qo’yish  kerakligi 

belgilandi: 

  Inson  huqularini,  shuningdek  BMT  Nizomining  tamoyillari  va  maqsadlarini 

xurmat  qilish; 

  Barcha davlatlarning  xududiy butunligini  va suverenitetini  xurmat qilish. 

  Barcha irqlar  va katta kichik  millatlarning  tengligini  tan olish. 

  Xar  bir  mamlakatning  BMT  Nizomiga  asoslangan  yakka  yoki  kollektiv 

mudofaasi huquqini  xurmat qilish  va xokazo.

12

 

Bu  tamoyillar  10    banddan  iborat  bo’lganligi  uchun  ham  xalqaro 

munosabatlar  tizimida  tinchlikda  yashashning  «10  tamoyili»  nomi  bilan  mashxur 

bo’ldi.  Tarixda  birinchi  marta  Osiyo  va  afrikaning  ko’pchilikdavlatlari  mushtarak 

maqsadlar  ylida  bir  oraga  yig’ildilar.  Bandung  konferensiyasi  natijalari  ikki  qit’a 

mamlakatlari  tomonidan  katta  qiziqish  bilan  qabul  qilindi.  Garchi  xalqaro 

munosabatlar  tizimida  bu  kabi  konferensiyalar  hali  o’tkazilmagan,  yosh  mustaqil 

davlatlarning  xalqaro  maydonda  o’z  so’zlarini  aytish  uchun  qilingan  ilk  urunish 

bo’lishiga  qaramasdan,  ishlab  chiqilgan  tamoyillar  hali  qandaydir  o’zgarishlar 

                                                 

11

 История  дипломатия.  В 5 томах.  Т.5. Книга  первая. Ред.  кол.М.,  1974,  С.383.   

12

 Артемьев П.  Подлинные  и мнимые друзья движения  неприсоединения.  М., «Наука», 1982,  С.12 

---

 

14 

kiritadigan  darajadagi  kuchga  ega  emas  edi.  Bandung  guruxi  uning  barcha  a’zolari 

qo’shilmaslik  harakatiga  kiradigan  darajada  ta’sirga  ega  bo’lgan  tashkilotga  aylana 

olmadi.  Konferensiya  tugaganidan  tez  fursat  o’tib  uning  ishtirokchilari  orasida 

harbiy  –  siyosiy  bloklarga  kirmagan  va  xalqaro  maydonda  mustaqil  siyosat 

yuritishga  intiluvchilar  guruxi  paydo  bo’ldi.  Dastlab  bu  guruxning  yadrosini 

Hindiston,  Misr  va  Yugoslaviya  tashkil  etdi.  Ulardan  oxirgisi  garchi  Yevropa 

davlati  bo’lganligi  uchun  ham  Bandung  konferensiyasida  ishtirok  eta  olmagan 

bo’lsa  ham,  ammo  afro  –  osiyo  mamlakatlari  bilan  diplomatik  va  siyosiy 

munosabatlarni  yo’lga  qo’yish  va  mustahkamlash  harakatida  edi.  Yugoslaviya 

tamoni  aksilmustamlakachilik  urushini  zo’r  berib  qo’llab  –  quvvatladi,  xatto  qator 

ozodlikni    qo’lga  kiritgan  davlatlarga  iqtisodiy  va  texnik  yordam  ko’rsatdi. 

Bandung  konferensiyasidan  ikki  yil  oldin,  1953  yilda  I.  Broz  Tito  hind 

gazetalaridan  biriga  bergan  intervyusida  «tinchlikni  ta’minlash  uchun  universal 

progressiv harakat» tuzish  kerakligini  taklif  etgan edi.

13

  

Yugoslaviyaning  ana  shunday  yo’l  tutushi  va  kelgusida  qo’shilmaslik 

harakatining  shakllanishida  muxim  rol  o’ynashi  sabablari  ko’pchilik  Osiyo  va 

afrika  davlatlari  sabablaridan  farqli  edi.  Davlat  XX  asrning  40-yillar  oxirida  va  50-

yillar  boshlaridagi  tashqi  siyosiy  vaziyatidan  kelib  chiqib  bu  masalaga  yondoshdi. 

AQShlik  tadqiqotchi  Djon  Kempbellning  hech  shak  -  shubxasiz    qayd  etishicha: 

«Neytral  harakatning  oldingi  saflarida  turuvchi  Hindiston,  Misr  va  Yugoslaviya, 

neytralizmga  xar  biri  o’z  yo’li  bilan,  o’zlarining  milliy  manfaatlariga,  shuningdek 

yetakchilarining  xarakteri  va uslublariga  asoslangan yo’l bilan kirib  kelishdi». 

1951-1955-yillarda  yugoslav  xukumati  boshliqlari  tashqi  siyosiy  aloqalarni 

jonlantirish  uchun  qator  chora-tadbirlarni  amalga  oshirdilar.  1954-yilda  I.Broz  Tito 

Hindiston,  Birma,  Misrga,  1955-yilda  Efiopiyaga  tashrif  buyurdi.  Ular  orasida 

Dehliga  qilgan  tashrifi  katta  ahamiyat    kasb  etdi.  Bu  uchrashuv  yakunida 

imzolangan  yugoslav  –  hind  kommyunikesida    qayd  etilishicha,  «xukumatlar 

tomonidan  qabul  qilingan  va  o’tkazilayotgan  bloklarga  qo’shilmaslik  siyosati 

                                                 

13

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 

отношения», 1985,  С.46.   

---

 

15 

«neytralitet»  va  «neytrallik»ni  anglatmaydi,  ya’ni  ko’p  hollarda  e’tirof  etiladigan 

passivlikni  anglatmaydi,  balki  kolekktiv  havfsizilikni  ta’minlashning  asosi 

bo’ladigan 

kollektiv 

tinchlikni 

ta’minlashga 

yo’naltirilgan 

aktiv 

aksilmustamlakachilik  konstruktiv siyosatini  namoyon etadi»

14

. 

Shu  tariqa  Hindiston  bilan  birga  Yugoslaviya  ham  qo’shilmaslik 

harakatining  birinchi  konferensiyasini  chaqirishga  tayyorgarlik  ko’rishda  muxim 

rol o’ynadi.