Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

hikoya 
janrining nomi sifatida keltiriladi. 
Devonning boshqa o 'rn id a esa, hikoya 
o ‘tkunch 
(I., 175) 
atamasi bilan ifodalangan. Q adim da o g ‘zaki adabiyot va 
uning janrlari yetakchi inavqc egallaganligi sababli devonda 
ja n rlar t a ’rifiga ham shu nuqtai nazardan yondashilganligi 
aham iyatlidir. Shu sababli h am sav-biror voqeani aytib 
berish yoki hikoya qilish hisoblansa, o ‘tkunch - hikoya. 
0
‘tundi 
- h ik o y a qildi m a z m u n in i b erad i. Sav h a m d a
o ‘tkunch hikoya qilish, bayon etish, x a b a r berish usuli 
hayotiy voqealarga, tu rm u sh haqiq alig a mos keladigan 
hodisalarga daxldordir. Chunki qadimgi turkiy adabiyotda 
etuk - ertak 
janri ham mavjuddir. Devondagi t a ’rifga k o ‘ra, 
etuk ham ja n r xususiyati bilan o ‘tk u n c h va savga yaqin 
turadi. M ah m u d Koshg‘ariy yozadi: 
«Etuk 
- hikoya, ertak. 
Biror m aqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham 
bu so ‘z q o ‘llaniladi. Aslida bir narsani hikoya qilishdan 
olingan» (I., 98).
Demak, sav, o ‘tkunch, etuk janrlandagi yaqinlikka k o ‘ra 
qadimgi turkiy adabiyotda skiflar hayoti bilan b o g ia n g a n
k o 'p lab kichik hajrnli, biror voqea aks etgan, jum ladan, 
« T a r g ‘ito y » , « S h e r a k » , « M a l i k a Z a r i n a » , « M a l i k a
Sparetra» kabi kichik syujetli asarlarni shu ja n rla r tarkibiga 
kiritish mumkin. Albatta, kevingi davr adabiyotida alohida 
ja n r sifatida shakllangan qissani sav. hikoyani o ‘tkunch, 
erta k n i etuk bilan teng m a ’n o d a tu s h u n ib b o i m a y d i .
Qadimgi davrda badiiy ijoddagi adabiy shakllarni m a ’lum 
bir a ta m a la r bilan no m lash n ing o ‘zi ham ijobiy hodisa 
b o i i b , a d a b iy o ts h u n o s lik fani tu g ‘ilib k ela y o tg a n id a n
nishona edi.
Qadimgi turkiy xalqlar o g ‘zaki ijodida risola yoki xat 
(arabcha m unshoot)ning asl nusxalari saqlanm agan, lekin 
xatlarning tarix kitoblari orqali ifodalangan yoki qissalar 
tarkibida keltirilgan shakllari mavjud. Masalan, «Doroning 
S kifiy ag a y u rish i» , « T o m ir qissasi» t a r k i b i d a tu rk iy

---

hukm dorlarning fors shohlariga yo'llagan xatlari keltiriladi. 
Demak, xatlarda m a ’lum bir voqea-hodisa bayon etilganligi 
s a b a b l i u l a r h a m sav d e b n o m l a n i s h i g a a s o s b o r . 
« T a ’birnom a» kitobcha holida topilgan asardir. U mustaqil 
m azm un, g ‘oya, kompozitsion qurilishga ega. Shu sababli 
« T a ’birnom a» sav nam unasi hisoblanadi.
A dabiyot - so ‘z s a n ’ati. Qadimgi turkiy ijodkorlar ham
so ‘zning bunday xususiyatini yaxshi anglaganlar. H a tto
Y u su f Xos Hojib ham so ‘z tushunchasini badiiy adabiyot 
m a zm u n id a qo'llay d i, shoirlarni « s o ‘z teruvchilar» deb 
ataydi. «Devonu lug'otit turk»da s a v - so‘z, n u tq m a ’nosida 
q o ‘llanilishining asosi h a m s h u n d a d ir. Bu o ‘r in d a sav 
o g 'z a k i a d a b iy o t, so 'zlash , gapirish, o g ‘zaki ijod etish 
tushunchalarini ifodalamoqda. Bas shunday ekan, o g ‘zaki 
adabiyotga xos b o ‘lgan barcha ja nrlarn i sav atam asi bilan 
umumlashtirish mumkin.
SAV - O T A L A R S O ‘Z I
«D evonu lug‘otit turk»da sav adabiy janri t o ‘g ‘risida 
keng m a ’lum ot berilgan. Sav voqeiy tasvirga xos bir necha 
j a n r n i n g
u m u m l a s h m a
n o m i ,
y a ’ni 
h o z i r g i 
adabiy o tsh u no slik d ag i epik tu r atam asig a yaqin turadi. 
D e v o n d a « O talar s o ‘zi» iborasi sav atam asi bilan h a m
ifodalangan. «Savda shundag‘ kelir» - o talar so ‘zi shun d oq
keladi (III., 168 bet). «O talar s o ‘zi» ham bilig m a ’nosiga 
y a q in tu r a d i , a m m o bu ikki a t a m a n i n g fa rq qiluvchi 
xususiyatlari h am mavjud. Biligda d o n o fikrlar va hikmatli 
s o ‘z la r n in g q isq alik , !o‘ndalik„ ayni p a y td a k o ‘c h m a
m a ’nolik xususiyatlari mujassamlashadi. Biligning ijodkori 
zam o n d o sh bilga b o ‘lishi h am mum kin. «Otalar so'zi»ning 
j a n r xususiyati o 'tm is h d a n m eros b o ‘lib q o lg a n p a n d - 
nasihat, axloq, od o b ifodalangan asarlarni q a m ra b oldi. 
Quyidagi t o ‘rtlikda ana shunday kishilar nazarda tutilgan.
346

---