Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V


T U R K I Y A I)A B I Y O TN IN G JA H O N



Download 7,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet91/190
Sana16.03.2022
Hajmi7,93 Mb.
#496288
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   190
Bog'liq
abdurashid abdurahmonov turkiy adabiyotning qadimgi davri

T U R K I Y A I)A B I Y O TN IN G JA H O N
X A L Q L A R I AD A B I Y O T I B I L A N
U S H T A R A K L I K DA VRI
Skif-kimmerlar yashagan davr adabiyoti va madaniyati 
shakllanganligi bilan ja h o n xalqlari tarixida alohida o ‘rin 
egallaydi. U lar yaralgan adabiy syujetlar antik davrdagi 
k o ‘plab xalqlarning ad abiy o tig a k o ‘chib o ‘tgani, ayrim 
s y u je t la r d a tip o lo g ik o ‘x s h a s h lik l a r m a v ju d lig i yoki 
ularning hukmdorlari, qahram onlari haqida boshqa xalqlar 
adabiyotida ham bir necha, hatto tu rk u m asarlar yaratilgani 
shundan dalolat beradi.
SH U M ER ADABIYOTI
Turkiy xalqlar og'zaki ijodi bilan miloddan avvalgi 2800- 
yillarda yashagan Bilgamishxon va uning sharafiga sopol 
lavhalarda bitilgan dostonlar davrining m a ’lum jihatdan 
o'xshashliktom onlari bor. 0 ‘tgan asrning40-yillaridaingliz 
arxeologi Leyard Ossuriya poytaxti Nineviya xarobalarini 
o 'rg a n a boshladi. Tekshirish natijasida Ossuriya podshosi 
Ashshurbanipal saroyi qoldiqlaridan mixxat belgilari bilan 
qoplangan 20 ming sopol kitobga ega b o ‘lgan kutubxona 
q o ‘lga kiritildi.
A s h s h u r b a n i p a l
O s s u r i y a n i n g
en g
ilm s e v a r , 
m a ’rifatp arv ar sho h larid an biridir. U ning shohlik davri 
(miloddan avvalgi 669-630-yillar) ja h o n d a kimmer ham da 
sk iflar k a t ta m av q eni eg allag an v a q tg a t o ‘g ‘ri keladi. 
A s h s h u r b a n i p a l d a v l a tn i m u s t a h k a m l a s h u c h u n o ‘z 
m a m lak a ti atrofidagi Misr, Bobil, 0 ‘rartu , Lidiya kabi 
m am lakatlar bilan ittifoq tuzgan. Lekin Shimol tom ondan
171


kim mer va skif qavm larining Kichik Osiyo tom on yurish 
qiiishlari A s h s h u r b a m p a ln i ta sh v ish ga sola boshlaydi. 
Ossuriya shohi Lidiya davlatidan ham xavfsirar edi. Kichik 
Osiyoning keng dalalarida hukmroniigini o'tkazib, Egey va 
O 'r t a dengizga chiqishga urinayotgan kimmeriylar Lidiya 
d a v la tin in g kuchi zaifla s h is h ig a s a b a b b o 'ld i. Bu esa 
birm uncha vaqt A shshurbam palnm g o ‘z mavqeini saqlab 
turishiga yordam berdi.
Ashshurbanipal podsholigining so'nggi yillarida Kichik 
Osiyogakimmeriylar orqasidan skiflar bostinb kelishdi. Ular 
dastlab Suriya va Falastin mamlakatlarini ishg‘ol etishib, 
O s s u r iy a va M is r c h e g a r a la r i g a yetib k e la d ila r . Sais 
davlatining hukmdori Psammetik skiflarga sovg‘a berib, jon 
saqlaydi. Barcha jabrni Ossuriya davlati tortadi. 612-yilda 
Midiya podshosi Kayxisrav va Bobil hukmdori N abupalasar 
kelishgan holda Ossuriyaga hujum qilishadi. Ular mamlakat 
p o y ta x ti N ineviyani ish g 'o l qilishib, sh o h saro y ig a o ‘t 
q o ‘yadilar. Ashshurbanipal asos solgan kutubxona vayron 
etilib, sopol kitoblar parchalanadi, lekin yong‘indan zarar 
k o ‘rmaydi. Ingliz arxeologi Leyard ikki yarim ming yil 
y e r o s t i d a y o ti b c h i r i m a g a n s o p o l k i t o b l a r n i q o ‘lga 
kiritm ag am d a, ehtimol, biz ja h o n m adan iy atin ing nodir 
xazinasidan balki hali b ahram and bo'lm as edik.
M idiyalik va bobillik joh illa r to m o n id a n yondirilgan 
kutubxona xazinasida qadimgi ajdodlarimiz yaratgan adabiy 
yodgorliklar borligini tan olish g'oyat sharaflidir. Bu sopol 
k ito b lar eram izdan oldingi 2000-yillarda s o ‘zlashuvdan 
q o lg an shum er (sum er) tilida bitilgan deb hisoblanadi. 
Amerikalik shumershunos S.N.Kramerning isbotlashicha, 
shumeriylar yaratgan adabiy syujetlar va ilmiy kashfiyotlarni 
b o s h q a xalqlar, ju m la d a n , bobilliklar o ‘zlashtirganlar. 
Shumeriylar Mesopatamiyada - Dajla va Frot (turkiylar buni 
O 'k u z deb atashgan) daryosi oralig‘ida yashashgan.
172


Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan sopol kitoblar 
orasidan ikki daryo o ralig ‘i 
M eso p atam iy an in g ulug* 
tarixiy-afsonaviy q ahram oni Bilgamish haqidagi s h e ’rlar 
turkumi ham uchraydi. Bu she’rlarni keyinchalik akkadlar 
o'zlashtirib olishgan va o ‘z tillarida 12 qismdan iborat tugal 
doston yaratishgan. Shumer tilidagi sopol kitoblar topilgunga 
q a d a r bu d o s to n a k k a d la r n in g ad ab iy merosi sifatida 
m ashhur bo'lgan. Zotan, doston ijodkorlari shumerlardan 
yetib kelgan adabiy parchalarni m a ’lum bir tizimga solishgan, 
qahram onlarning asl nomlarini o ‘z tillari va urf-odatlariga 
moslab o ‘zlashtirishgan, q o ‘shimcha voqealar kiritishgan. 
Akkadlar dostoni «Gilgamish» deb atalgan. Qadimshunoslar 
bu asarning mukammaligini asos qilishib. k o 'p ro q akkad 
s h a k llarig a m u r o j a a t etishgan. C h u n o n c h i, s h u m e r va 
a k k a d s h u n o s l. M .D y a k o n o v h a m d o s to n n i rus tiliga 
akkadchadan tarjima qilgan.
Shumer tilidagi sopol hujjatlar doston qahram oni tarixiy 
shaxs b o ‘lganligini k o ‘rsatadi. l.M .D y ak o n o v m a ’lum ot 
berishicha, miloddan awalgi XXVII asr yozuvlarida Bilgames 
yoki Belgemes shaklidagi shum er xudolarining nom lari 
uchraydi. 2800-2700-yillarda esa U nug shahrining qoxini va 
q o ‘shin boshlig‘i Bilgamish (yoki Bilgames) b o ‘lgan. Bu 
shaharning nomi qadimgi yahudiy tilida Erex, akkadlarda 
U ruk, y unonlarda Orxoy, hozirda esa Varka nomi bilan 
aytilgan. Arxeologlar Unug shahri tarixda b o ‘lgan va qalin 
devorlar bilan k o ‘tarilganligini isbotlashgan.
« B IL G A M IS H » D O S T O N I
«Bilgamish» dostonining shumer tilida saqlangan syujeti 
bilan akkad nusxasi syujeti o 'rtasid a farq bor. M asalan, 
shum er tilidagi nusxada birinchi q o ‘shiq «Bilgamish va 
Akka» deb nomlangan. U n d a Bilgamish hukmronlik qilgan 
s h a h a r Kish sh ah rin in g h u k m d o ri A kk ag a b uysungan.
17?


Bilgamish o ‘z d o ‘sti E nkidu, xalq yig‘ini va oqsoqollari 
maslahati bilan A kk ad zulmidan qutulish uchun kurashga 
o tla n a d i. J a n g B ilg am ish n ing g ‘ala b a s i bilan tugaydi. 
A kkadlar yaratgan d o sto n d a shumeriylar q o ‘shig‘ida aks 
etgan tasvir b erilm ag an . A k k a d d o s to n in in g syujetida 
Bilgamish birm uncha zulm kor shoh sifatida k o ‘rsatilgan. 
Bilgamish erkaklarni s h ah ar devorlarini qurishga m ajbur 
etib, xotin-qizlarni haram ig a olib boradigan hukm dorga 
a y la n g a n . B ilg am ish d o 's t i E n k id u b ilan bir q a n c h a
q a h r a m o n lik la r k o 'r s a ta d i . M a s a la n , K e d r o 'r m o n id a
yashovchi p ah lav o n X u m b a b o n i k u ra s h d a halok etadi. 
Bilgamishning pahlavonligiga qoyil qolgan m a ’b uda Ishtar 
(shumerlarda Innin) unga sevgi izhor etadi. Bilgamishdan 
rad jav o b in i oladi. Ishtar bun dan g'azablanadi va otasidan 
y o rd am so'raydi. O tasi xudo A nu unga qarshi samoviy 
h o 'k i z n i y u b o r a d i . U s h u n c h a l i k
b a h a y b a t cdiki, F r o t 
daryosining suvini bir simirishda ichib q o ‘yadi (M ahm ud 
K oshg'ariy turkiylarning 
0
‘g ‘uz qabilasi F r o t daryosini 
O k o ‘z - H o ‘kiz nomi bilan ataganligini yozadi. Qarang: I, 
91-bet). Dami bilan yerni yoradi. Bilgamish Enkidu bilan 
birgalikda samoviy h o ‘kizni o ‘ldiradi.
Bilgamish xudolarga bas kelolmasligini anglab yetadi. 
Shu sababli u o ‘lmaslik 
boqiy yashash sirini axtarib, 
k e m a d a O k e a n d a n s u z ib o ‘t a d i va 0 ‘t n a p i s h t i m
yashayotgan orolga yetib keladi. U ning m aslahati bilan 
dengiz tubiga tushib, qari odam larni yashartiradigan sehrli 
o ‘tni olib chiqadi. Lekin qarshisida ilon paydo b o ‘lib, o ‘tni 
olib qochadi.
«Bilgamish»ning m antiqiy hukm i kuchli p ah lav on lar 
ham abadiy yashay olmaydi, xudoga itoat et, ham m a ish 
uning roziligi bilan b o i a d i , degan g ‘oya asosida qurilgan.

Download 7,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   190




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish