Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

K U TA Y A F S O N A S I
Q a d i m z a m o n d a I n c h y u n o m li s h a h a r d a C h a n g
to ifasid an K u T ay otliq bir bek b o r edi. Inchyu o ‘sha 
shaharning begi b o ‘lib, ju d a ulutchi (jallod) b o i g a n edi, 
keyin bir marosimda t o ‘y bo'lganda, h o ‘kiz, q o ‘y, to ‘ng‘iz, 
g ‘oz, o ‘rdak, tovuqni, b oshqa k o ‘p yovvoyi hayvonlarni 
q urb o n qilib, m o ‘l ovqat va ichimlik berdi. T o ‘y tugab, 
o radan uch kun o 'tg a n d a n keyin u bek balingdak (shol) 
bo'lib, o g ‘ip kasalga chalindi. Kasallik tufayli fikr, s o ‘zdan 
m a h ru m bo'lib, imo-ishora bilan tushuntirdi, nihoyat o'ldi. 
O llib butun vujudi sovidi, yolg‘iz yuragining tashqarisidagi 
b ir p a rc h a si b u tu n la y m u z la m a d i. U ni k o 'r i b uyidagi 
odam lar k atta yig‘i-sig‘i qildilar. 0 ‘likni k o ‘mgani eltmay, 
uch k u n o 't k a z d i l a r , t o ‘rtin c h i k u n i t o n g d a e r ta la b , 
m a r h u m n in g sezgilari q o ‘z g ‘a la y o tg an in i k o ‘rdilar. 
U bek 
tirilib kelib yuqoriga o ‘tirdi, ovqat, ichimlik so‘radi. Uni 
k o ‘r ib , h a m m a q a r i n d o s h - u r u g ‘l a r i b u m a r o s i m g a
to 'p lan d i, am m o u kishilarning ham m asi q o ‘rqib, qaltirib 
q o ch a boshladilar, uzoqlashdilar. U la rn in g qochganini 
k o ‘rib, Ku Tay bek ularni chaqirdi va shunday dedi: «Bu 
yoqqa kelinglar, ey yaxshilar. Men tirilganimga sizlar nega 
qochasizlar, q o i q m a n g l a r , men endi sizlarga tirilishim 
sabab in i s o ‘zlab beram an . B u rx o n lar num i (m u q ad d a s 
k i t o b , q o n u n
N . R . ) n i n g u l u g 1 t a f s i l o t l a r i n i h a m
eshitinglar», dedi. Keyin sh unday s o ‘zladi: «M en kasal 
b o ‘lganimda menga to ‘rt ruh, yaqin keldi. Biri katta qamchi 
tutgan, ikkinchisi o ‘roq tutgan, uchinchisi om b ur tutgan, 
t o ‘rtinchisi k o ‘k kiyimli bek ekan. Bir vaqt bu t o ‘rt ruh, 
meni bir uy eshigiga olib keldi, keyin u k o ‘k bek otdan quyi 
tushib, meni chaqirdi. Men bekka yaqinlashganim da, u 
q o'ynidan bir q o g ‘oz olib, menga o ‘qib berdi. 0 ‘qigach men 
bildimki, bitik o 's h a kungi bizning t o ‘yda so ‘yilgan h o ‘kiz, 
q o ‘y. t o ‘n g ‘iz kabi m a rh u m la r n in g s o ‘zi ekan. U s o ‘z 
shunday edi: «Biz. ham m a yilqilar, o d am zodning yovuz
162

---

qilmishlari tufayli bu zam onda yana hayvonot dunyosida 
yashayotgan edik. Q arz va to'lovlarni t o i a g u l i k yil, oy, 
zamonlarni tugatib, hozirgi vujudimizni y o ‘qotib, odam zod 
d un y o sid a tu g ‘ilmasligimiz m um kin edi. S h u nd ay qilib, 
bizning hayvonot dunyosidagi ozodlik zamonimiz, kunimiz 
yana tugamadi.
Inchyu shahridagi C hang toifasidan Ku Tay otli bek bizni 
o'ldirdi. Shuning uchun biz ham mamiz ikkinchi m arta yana 
hay v o n o t dunyosida burchimizni bajarishga majburmiz. 
Shunday azobga duchor bo'Igan zam onda bizning ohimizni, 
azobimizni tushunadigan odam y o ‘q, so'zlagani kuchimiz, 
quvvatimiz yo'q. Uchinchi m arta himoya qiladigan, qarshi 
turadigan kuchimiz b o ig a y m i? Bu ohimizga endi vijdon 
Tangrisi yetsin, deb yolvordilar, boshlig'im iz seni tutib 
keltirishni buyurdi». Bu shunday so ‘z edi.
Bitikdagi b u s o ‘zlarni men tugal o ‘qibbitirdim. Keyin k o ‘k 
kiyimli bek: «Tutib, yaqinroq olib kelinglar!» deb qichqirgan 
edi, uchta ruh menga yaqin kelib, biri arqon bilan bo'ynimni 
b o g ‘ladi, biri azob berib nafasini b o ‘g‘di. Biri q o ‘limni 
o rqam ga bog'lab, pastga yotqizib, katta qamchi bilan urdi. 
Keyin ruhlar shunday dedilar»: Ey odam, biz seni olib kelgani 
borganimizda, ular avvalo, taqdir kitobiga qaradilar. Taqdir 
kitobida shunday bitilgan: «Sening hayoting muddati hali 
t u g a m a g a n , sen q a n c h a - q a n c h a jo n l i m a v j u d o t l a r n i
o 'ld irg a n sa n , sening h ayo tin g n i o 's h a o 'lg a n l a r olgani 
kelganlar. Buni sen bilishing kerak», - dedilar.
Bu so'zni eshitib, men ularga dedim: «Ey yaxshilarim, 
T angrilarim kimki, u vaq td a zaiflarning olam ida vujudi 
k o ‘zim bilan ko'rib-bilib yovuz ish qilgan b o ‘lsam. Y ana 
shundan keyin qanch a-q an cha kishilarning son-sanoqsiz 
vujudlarni o ‘ldirganini k o ‘rdim. Hech bir kishining jazo 
olganini k o 'r g a n im y o ‘q edi. M ening ustozim sh u n d ay
q a p o r qildi, men azo b -u q u b a tg a d u ch o r b o 'ld im . N im a 
q il s a m , q a y t a d a n ti r ilg a n b o ‘la r ed im ? 0 ‘zim h a m
163

---

bilm aym an, adashgan yovuz qilmishimga q an d ay tavba 
qilayin? - dedim.
Buni aytganimdan so‘ng u ruhlar menga shunday dedilar:
-
Ey odam , o ‘ttizta jonli m avjudotlar qabilasidan Isti 
qabilasi boshlig'i bilan birga seni Erklig xonning saroyida 
kutadi. Q achon u yerga borsang, Erklig xonning kuchli, 
q a h rli q o n u n i o ld id a b u n d a y o g ‘ir a z o b l a r d a n q u tu la
olmaysan», - dedilar. Bu so'zlarni eshitib, m enda q o ‘rqinch, 
azob kuchaydi, h ar tarafga qochdim. Men pastga tushsam, 
oldinga tortadi, keyinga itaradi, uradi, y an a qocham an, 
yana quvadilar, keyin men ularga yolvorib yana shunday 
dedilar:
Ey yaxshilarkim, men o ‘zim aytay, bu azoblarim dan 
q u t u l m o q y o ‘q d ir . E n d i m e n s i z l a r g a o ' t i n a m a n ,
yolvoram an, men o 'ld irg a n la rd a n yashirinib Erklig xon 
oldiga b o rg a n d a , nim a qilayin, shuni m enga aytinglar, 
desam, ular menga shunday dedilar: «Ey sen, agar o i g a n
barcha mavjudotlar uchun qayg‘urib, ruhingni toza qilsang, 
olamning umid va ishonchlarini o ‘zingga v a’da qilib olsang, 
don o Tangri Tangrisi (budda) aytgan oltin yoruqlik bilan 
nu r sochib turgan kitobni tugal bitirishga istak bildirsang, 
bu azoblardan ozod b o ‘lib, qutulgay eding», - dedilar.
Bu s o ‘zni eshitib, men avvalo ru h im n i to z a qilib, u 
jo n i v o r l a r n i o ‘ld irg an yov u z o ‘lu t c h id a n p u s h a y m o n
b o ‘ldim. Keyin ostin yoruqlik bilan n u r sochib turgan, 
h am m a narsadan ustun turgan numni toza ruhimga keltirib, 
t o ‘liq, tugal bitishga v a ’da berdim. Y an a bu num xazinani 
bitishga kuchli istak tufayli, yaxshi ishlarim kuch-qudrati 
tufayli hayvonot olamidagi mavjudotlar achchiq va qiyin 
azoblardan qutqarildilar. Shundan so‘ng toza ruh bilan baxt 
so ‘rab, baland ovoz bilan qichqirdim: « H am m a narsadan 
ustun turgan num xazinani tugal bitib, Tangrili dunyoda 
x iz m atk o r b o 'lg a y m a n . yovuz o ‘litchilarim ning yom on 
niyatlari yo'qolsin», deb ovozimni ju d a k o 'ta rib gapirdim.
164

---

Shunday deb yugurib, bir shahar darvozasini ko'rdim. 
Meni u shahar darvozasiga olib kelib bir q o ro n g ‘ulik ichiga 
kiritdilar va tog' tomonga yuzlantirdilar. T o g ‘ning yuqorisiga 
qarasam, oldinda Erklig xon o ‘tiribdi. Borib k o ‘rdim. C h o ‘l 
joyda son-sanoqsiz odamlarning bo'yinlari b o ‘g‘ilgan, q o ‘l- 
o y o q la ri b o g ‘lan g an . o ‘z so 'z la rin i ay tib , g u n o h la rin i 
b o ‘lishib turar edilar. U cho'lning ichi yana kuchli yolvorish, 
tavba, mungli ovozlar bilan to ‘la edi. R uhlar Erklig xonga, 
Ku Tay otli odamni keltirdik, deb aytdilar. Otimni eshitishi 
bilanoq u: «Ey xizmatkorlar, u odamning yovuz qilmishlari 
j u d a k o ‘p, u k a tta g u no h k o r. N eg a u n i ju d a kech olib 
keldingizlar?! Endi uning homiylarini olib kelinglar. Ularning 
s o ‘zlarini eshitaylik», dedi. Erklig xonning bu yorlig'ini 
eshitib, meniolgani kelgan xizmatkorlar tashqariga chiqdilar, 
chaqirdilar, qichqirdilar, tilab, istab topmaganlaridan keyin, 
qaytib kelib, topm adik, dedilar. Keyin Erklig xon yana 
xizmatkor ruhlami mening homiylarimni bag (qabila nomi) 
mavjudotlari orasidan istashga j o ‘natdi. Keyin u xizmatkor 
ru h lar kelib, istab, h a m m ad an so ‘rab, y an a topm adilar. 
Erklig xon oldiga kelib topmadik, dedilar. Erklig xon uchinchi 
m arta beshta y o ‘lga ruh j o ‘natdi. R uh beshinchi yo'ldan 
qaytib keldi. U ruhning xizmatkori Erklig xonga bitik keltirib 
berdi. Erklig xon uni ochib o'qidi, bu b itikda shunday- 
sh u n d ay yozilgan edi: «Falon kuni o d am zo d olamidagi 
C hang toifasidan Ku Tay otliq odam jonli mavjudotlarni 
o ‘ldirgani uchun pushaym on b o ‘lib, oltin rangli y o ru g ‘, 
yaltiroq, ham madan yuqori turadigan num kitobni butunlay 
yozib tugatishga istak tug‘dirib, baxt so‘radi. Shuning к uchi 
sababli Ku Tay otlig1 jallod odam ning jonli mavjudotlari 
avval hayvonot olamida bo'ldilar. Keyin hayvonot olamidan 
o ‘tib, odam lar olamida tug ‘ildilar».
Erklig xon bu ta v b a n o m a n i o ‘qib, x u rsan d lik bilan 
m enga dedi: «Ey Ku Tay, sen garchi tiriklarni o'ldirgan 
b o'lsang ham, yana ularni qutqarishga, om on qoldirishga
165

---

am r elding. Sen shundaysanki. eng kuchli, qattiq v a ’da, 
haroratli ko'ngil bilan shoh kitob nomli bu qimmatli kitobni 
bitib, bu z am o n d a x izm atkor b o ‘lishga istak bildirding. 
Baxtli ruhning kuchi bilan o 'zing oMdirgan m avjudotlar 
h a y v o n o t d u n y o s i a z o b l a r id a n q u tu l s i n la r , deb bax t 
tila d in g . Shu s a b a b d a n k o ‘p m a v j u d o t l a r h a y v o n o t
d u n y o s id a g i a z o b l a r d a n q u tu lib , o d a m z o d d u n y o s id a
tu g ‘ildilar. Endi ey tiriklar, o ‘lma, olam baxt-saodatlari 
bilan h am o'zingni asoratga solma, yomon ishlar qilma, 
yaxshi ishning kema, ko'prigini qilgin, yaratgin, deb meni 
ozod qildilar. Men ozodlik varaqasini olib, u sh ah ard an
keldim. Bu xuddi o 'y in d a y edi. M en tush k o ‘rd im va 
uyg'ondim , mening tirilishim shundaydir», - dedi Ku Tay.
Bu so ‘zlarni eshitib, u d av rad a yig'ilgan b archa kishilar 
hayron bo'ldilar, ajablandilar. M ukam m al, dono Tangri 
tangrisi Burxon num ining ulug' kuchiga o rtiq ro q toza, 
h a r o r a tli k o ‘ngil b o g ‘lab, y u z d a n o rtiq kishi b u n u m
xazinani topishga kirishmoqchi b o id ila r . A m m o shah ar 
x a l q i b u n u m n i i s t a b t o p m a d i l a r . N i h o y a t I n c h y u
sh aharid ag i Suvasdiq Su otli sangram (ib o d atx o n a)d an
to p ish ib , k o 'c h ir is h g a oldilar. Ku T a y b ek n in g oilasi, 
yaqinlari uydagi k attay u kichiklar bu d u n y o d a « o ‘zlik» 
(vujud o ‘lishi) so‘zini butunlay tashlab. bu num xazinani 
o ‘rg an dilar, ijro etdilar, bitdilar, k o 'c h irib yozdirdilar, 
o ‘qitdilar.
U yer yuzida yashashdan mahrum .