BO Y B O ‘RABEK 0 ‘G ‘LI BAM SI BAYRAK
HAQIDA Q O ‘SH IQ
(P A R C H A )
X o n im , hey! K am G a n o ‘g ‘li B o y in tu rx o n o ‘rn id a n
q o 'z g 'a li b , c h o d irlarn i ta y y o rla s h n i a m r etdi. K o ‘plab
c h o d i r l a r n i q u r is h n i, y e r g a m i n g l a b ip a k g ila m la r n i
t o ‘s h a s h n i b u y u r d i . I c h k i v a t a s h q i o ‘g ‘u z b e k l a r i
Boyinturxonning ziyofatiga t o ‘plandilar. Boyinturxonning
ziyofatiga B oybo‘rabek ham keldi. Q o ra Quyunning o ‘g ‘li
Q o r a B o 'd a k k a m o n ig a su y a n g a n ic h a , B o y in tu rx o n g a
yuzma-yuz o'tirdi. O 'n g to m o n d an Qozonning o ‘g ‘li O 'ruz,
chap to m o n d a Qazilik K o ‘ji o ‘g ‘li lekenk joy oldi. Ularni
k o 'rg a n B oybo‘rabek ovoz chiqarib, o g'ir xo'rsindi. Uning
b o s h id a n es-hushi y o 'q o lg a n edi. S h u s ab ab li q o ‘liga
r o ‘m olchasim o la r ekan, q a ttiq tov u sh bilan h o ‘n g rab
y ig 'lab yubordi. U n in g holatini k o 'r g a n o ‘g ‘uz beklari
hayratga tushdilar. Boyinturxonning kuyovi Solor Qozon
B oybo‘rabekning yuziga tikilar ekan, shunday dedi:
«Boybo‘rabek! Nega yig'laysan, k o ‘z yoshi qilasan?»
Boybo'rabek javob berdi: «Xon, Qozon, nega yig'lamayin.
nega k o ‘z yoshi to'kmayin? Mening o ‘g‘lim y o ‘q, tojdorim
yo'q, aka-ukam yo'q , m adadkorim yo'q! U lug' Tangrim
meni jazoladi. Beklar men o ‘z tojdorim uchun, o 'z taxtim
144
u c h u n y ig 'l a y m a n . S h u n d a y k u n k elad i. m en jo n s iz
yiqilaman, lekin mening o'rnim ga, mening mol-mulkimga
hech kim egalik qila olmaydi».
Qozon aytadi: «Sening orzuing shumi?»
B oy b o 'rab ek aytadi: «Ha, shunday? Qani edi, m enda
o ‘g‘il farzand b o ‘lsa, qani edi u Boyinturxon yonida b o ‘lib,
u nga x izm at qilsa, m en esa u n g a q a r a b s h o d la n s a m ,
quvonsam, faxrlansam».
B o y b o 'rab ek shu s o 'zlarn i ay tganidan s o ‘ng b o sh qa
o ‘g ‘uz beklari quyoshga qaradilar, q o ila r im k o ‘tarishib.
duo qildilar: «U lu g 1 Tangri, senga o ‘g ‘il bersin», - deyishdi
ular. Bu davrlarda beklam ing sidqidildan aytilgan duolari,
q a y t a - q a y t a o 'q i l g a n f o t i h a l a r i n i T a n g r i e s h i t a r d i .
Boybijanbek ham o ‘rnidan turib, shunday dedi:
«Beklar m ening h a q q im g a ham d u o qilinglar. U lug'
Tangri menga ham qiz bersin»
0 ‘g ‘uzlaming qolgan beklari q o ‘llarini ko'tarishdi. duo
o ‘qishdilar: «U lug1 Tangri senga ham qiz bersin», - deyishdi
ular.
Boybijanbek aytdi: «Beklar, agar ulug‘ T angri menga
qiz bersa. Sizlar guvohsizlar! Qizimni beshikda paytidayoq
B o y b o 'r a b e k n i n g o ‘g ‘liga k elin lik k a aytib q o ‘yganim
b o ‘lsin!»
Birmuncha vaqtlar o'tdi. Ulug' Tangri Boybo‘rabekka
o'g'il, Boybijanbekka esa qiz berdi. Bu haqda o'g'uzlarning
barcha beklari eshitishib. xursand bo'lishdi, quvonishdi.
Boybo'rabek o 'z savdogarlarim chaqirib, ularga topshiriq
berdi: «Quloq solinglar, savdogarlar! Ulug' Tangri menga
o'g'il berdi. Sizlar yunon mamlakatiga boringlar, mening
o 'g iim ulg'aygungaqadar ungam unosibsovg'a keltiringlar!»
Savdogarlar yo'lga chiqdilar. Kechasivu kunduzi y o ‘l
bosdilar. Ular Stambulga yetib kelishdi. N ovob va qimmatli
mollardan xarid qildilar. Boybo'raning o'g'li uchun b o 'z
a v g 'ir m u s ta h k a m yoy, olti c h o 'q m o r li gurzi oldilar.
S h u n d an s o 'n g y a n a v a ta n la rig a qaytish uchun y o i g a
otlandilar. B o y b o 'ran in g o ‘g ‘li besh yoshga to'ldi. Besh
yoshdan o ‘nga, o ‘ndan o ‘n beshga o ‘tdi. U g o ‘zal va botir
yigit bo id i. Yugurishda burgut va kalxatlami quvib yetardi.
Bu d a v r d a y o s h l a r q a h r a m o n l i k k o ‘r s a ti b , b ir o r
dushmanning boshini kesmasa, qonini to'km asa, unga ism
qo'yilmas edi.
B o y b o ‘rabek n in g o ‘g ‘li otga minib, ovga jo 'n a d i . U
yovvoyi qushlar izidan quvib, otasining yilqi t o ‘dalariga
to ‘g ‘ri kelib qoldi. Bosh yilqiboqar unga peshvoz chiqib,
o td a n tu s h ir d i va z iy o fa t qildi. Shu p a y t d a v a ta n ig a
q a y t a y o t g a n s a v d o g a r l a r u l a r n i n g y o n id a g i d a r a d a
q o ‘n ish g an d i. O n ik q a l ’asin in g yov u z kishilari ularni
kuzatdilar. Savdogarlar uxlaganidan so‘ng besh yuz talonchi
ularga h ujum qildi va yuklarini taladi. Savdogariarnm g
kattalari asir olindi, yoshlari esa qochib, o ‘g ‘uzlar yoniga
keldilar. Ular o ‘g ‘uzlar y e n d a chodir o ‘rnatilgani, unda
o 'z i d a n n u r s o c h ib t u r g a n g o ‘zal yigit o 'ti r g a n lig i n i
k o ‘rishdi. Uning o ‘ng va chap to m o n id a qirq yigiti bor edi.
«Bu - o ‘g ‘uzlarmng olijanob yigiti. Uning oldiga boramiz,
yordam s o ‘raymiz» - deyishdi va unga m urojaat etishdi:
« Y ig it, y ig it, bek yigit! B iz n in g a r z im iz n i tin g la ,
so ‘zlarimizga quloq sol! Biz o ‘g ‘uzlar m am lakatidan chiqib
ketganimizga o ‘n olti yil o ‘tdi. Biz o ‘g ‘uzlarning bekiga
boshqa m am lak atd an noyob va qimmatli mollar keltirdik.
Biz Paseng darasidajoylashgan edik. Bizga Onik q a l’asidagi
g ‘anim lardan besh yuz kishi hujum qildi... Mollarimizni
talon-taroj qildilar va qochib ketdilar. Bizning og'alarimiz
asirga tushdilar. Biz senga boshimizni egib keldik. Yigit,
bizning boshimizni qutqaz, bizga yordam ber!»
Bazmda o ‘tirgan alpqom at yigit may ichishdan to'xtadi.
O ltin q a d a h in i y erg a u lo q tird i va s a v d o g a r y igitlarga
y u zlan d i: « N im a deding? M eni b o s h la b bor! M en in g
kiyimlarimni, tez chopar otimni keltiringlar. M enga safdosh
b o iish n i xohlagan yigitlar otlariga minishsin!»
146
Savdogarlar oldinga tushishib. y o ‘l ko'rsatib bonshdi.
T alonchilar bir joyga t o ‘xtashib, tortib olingan pullarni
taqsimlashayotgan edi. Ularning yoniga sher yurakli, arslon
k e lb a tli b o ti r yigit y a q i n la s h d i. Bir s o ‘z d e m a s d a n .
y o ‘l t o ‘sarlarga qilich soldi. U la rd a n bosh k o ‘targanini
o'ldirdi. A dolat uchun ja so rat k o ‘rsatdi. Savdogarlarga
mollarini olib bcrdi.
Savdogarlar shunday deyishdi: «Bek yigit, sen mardlik
k o ' r s a t d i n g , b iz g a y o r d a m b e r d in g . K el, b iz n in g
mollarimizdan nimani xohlasang, shuni ol!»
Yigitning k o ‘zi b o ‘z ayg'irga, olti cho'qm oqli gurziga
va osin daraxtidan yasalgan kam onga tushdi. A n a shu uch
buyum unga yoqib qolgan edi. Shu sababli u bunday dedi:
«Quloq solinglar, savdogarlar! Bu b o ‘z a y g ‘irni, kamonni
va gurzini menga beringlar».
Bu so'zni eshitishib, ular m a ’yus tortishdi. Yigit aytdi:
« S a v d o g a r la r , g a p irin g la r , m en s iz la r d a n k o ‘p n a r s a
s o ‘radimmi?»
Savdogarlar javob berishdi: « K o ‘p narsa emas! Lekin
bizning bekiinizning bir o ‘g ‘li bor. Biz bu uch buyumni unga
sovg'a qilishimiz kerak».
Yigit so'radi: «Beklaringizning o ‘g‘li kim?»
U lar aytishdi: «Bu - B o y b o 'ra n m g o ‘g ‘li, uning ismi
Bamsi».
S a v d o g a r l a r
s h u n d a y j a v o b
b e r is h d i.
L e k in
Boybo‘raning o ‘g ‘li ularning qarshisida t ’jrganini bilishmas
edi. Yigit b arm o g ‘ini tishlab, xayolga c h o in d i: «Bu yerda
h o ja tn in g evaziga o lg a n d a n k o ‘ra, yaxshisi o ta m n in g
huzurida iltifotsizolganim m a’qul». U otiga egar-jabdug‘ini
bosib, y o 'lga lashdi. S avdogarlar uning izidan termulib
qoldilar: «X udo haqqi, olijanob yigit, m ard yigit ekan»,
deyishardi ular.
Y o sh b a h o d i r yigit uy ig a, o ta si h u z u r ig a keldi va
savdogarlar qaytishganligi haqidagi xabarni aytdi. Otasi
147
xursand b o id i . savdogarlar sharafiga chodir o'rnatish, ipak
g ilam larn i to 's h a s h n i avtdi. O 'z o ‘g ‘liga o ‘ng ta ra fg a
o'tirishni buyurdi. Yigit savdogarlar bilan bo'lgan voqeani.
y o'lto 'sarlarn in g m a g ‘lubivati to'g 'risid a bir so'z demadi.
Savdogarlar kelishdi. boshlarini egib, bekka t a ’zim qilishdi.
shu payt k o ‘zlari talo n ch ilarn in g boshini olgan. qonini
to 'k k a n yigitga tushdi. U B oybo'rabekning o ‘ng tom onida
o ‘tirar edi. Savdogarlar kelib, yigitning q o ‘lidan o ‘pdilar,
b u il t i f o t n i k o ' r g a n B o y b o ' r a b e k q a h r l a n d i va
savdogarlarga shunday dedi:
« Y a r a m a s l a r ! Y a r a m a s d a n t u g 'i l g a n l a r ! S iz n in g
q a r s h in g iz d a o ta si tu r g a n p a y t d a o ‘g ‘lining q o ‘liaan
o ‘padilarmi?».
U lar sh u n d ay ja v o b berdilar: «X onim , hey! Bu yigit
sening o'g'lingmi?!»
«H a, bu mening o ‘g ‘lim b o ‘ladi», - dedi bek.
Ular aytdilar: «Agar shunday b o ‘lsa. biz uning q o lin i
avvalroq o ‘pganimizdan sen qahrlanma. xonim! Agar sening
o ‘g ‘ling b o 'lm a g a n id a , bizning mollarim iz G u rjis to n d a
yo‘qolardi. Biz hamrnamiz asirlikda qolardik». Boybo'rabek
aytdi: «Chindan ham mening o ‘g ‘lim g'ayridinlarning boshini
oldimi. qonini t o ‘kdimi?!»
« H a . u boshini oldi. qonini t o ‘kdi, k u r a s h d a verga
yiqitdi», - dedi savdogarlar.
«Demak, bu o ‘spiringa nom berishning vaqti kelibdi-da?»
«H a, mening sultonim. vaqti ju d a kelgan».
B o y b o 'r a b e k o ‘g ‘u zlarn in g b o s h q a bek larin i yig'di,
ularni ziyofat qildi. Ziyofatga Q o 'rq u t ota ham keldi, yigitga
ism qo'ydi. U aytdi:
«M ening so'zlarimni tingla, B oybo‘rabek! Ulug' Tangri
senga o 'g'il berdi, saqlaguvchi ham uning o'zidir. U qora
k u n l a r d a b iz n in g s u y a n c h i g 'i m i z b o 'l a d i . U b izn in g
oldimizdagi q o ra qayg'ularni k o ‘taradi. Ulug' Tangri uning
yuksalishiga yordam beradi. toshqin daryolarni iziga soladi.
148
U lug‘ T angri sening o ‘g ‘lingga kofir talovchilarga qarshi
kurashda om ad beradi, sen o ‘g ‘lingni Basam deb ataysan.
Endi uning ismi Bamsi Bayrak, b o ‘z ayg‘irning x o ‘jayini
b o ‘lsin. Uning ismini men berdim. Uzoq umrini unga Tangri
bersin!» 0 ‘g ‘uz beklari q o ‘llarini k o ‘tarishib, duolar qildilar:
«Bu nom shu yigitga baxt keltirsin»,
deyishdi ular.
H a m m a b e k lar ovga ketishdi. Bayrak b o ‘z a y g ‘irini
k e l t i r i s h n i b u y u r d i v a u n g a o ‘t ir d i. F a v q u l o d d a
o ‘g ‘uzlarning oldidan echkilar podasi o ‘tib qoldi. Bamsi
B ay rak u la rd a n birining o r q a s id a n quvdi. Echki uzoq
qochdi va nihoyat bir joyga kelib t o ‘xtadi. Bekimiz u yerda
nimani k o 'rd i, deb o'ylarsiz? K o ‘m - k o ‘k m aysalar bilan
qoplangan o 'tlo q q a qizil chodir o ‘rnatilgandi. «Bu chodir
kimniki b o ‘lishi mumkin?» - deb o ‘yladi Bamsi B ayrak
a ja b la n ib . U b u c h o d i r d a g o ‘zal q iz lar b o rlig in i sira
o ‘ylamagan edi. Chodirga yaqinlashar ekan, avval hayajon
bosdi, nihoyat shunday xulosaga keldi: «N im a b o i s a ham
mayli, men o ‘z ulushimni olaman». U chodirga kirdi, echkini
so ‘ydi va atro fg a qaradi. Bu chodir beshikdayoq Bamsi
B ay rak k a a ta lg a n B on u ch ec h ak n ik i edi. B o n u ch ech ak
Bamsi Bayrak qilayotgan ishni k o ‘rdi. «Qaranglar, qizlar!
Q andaydir bir yaram asd an tu g ‘ilgan bizga bahodirligini
namoyish qilmoqda. Boringlar, ovdan bizga ham ulush talab
qilinglar-chi, nim a der ekan?!» - dedi u.
A y o llardan biri, uni Q isircha checha deb aytishardi,
Bamsi Bayrakning oldiga bordi, ulushni talab qildi: «Bek
yigit, bizga ham echkining bir b o ‘lagini ber», - dedi u.
B ayrak aytdi: «H ey, qiz! A rzim ni eshit, men ovchi
emasman. men bekning o ‘g‘liman, hammasini olinglar, lekin
savol bersam, xafa bo'lmaysizlar. Bu chodir kimniki?»
Q isirch a c h ec h a ja v o b berdi: «Bek yigit, bu ch o d ir
Boybijanbekning qizi Bonuchechakniki».
Bu xabarni eshitgach, begimiz, Bayrakning qoni qaynadi.
lekin o d o b b ilan o rq a s ig a q ay td i. Q izlar echk in i olib
149
borishib, m alika B o n u ch ech ak nin g oldiga q o 'y d ilar. U
echkiga tikilar ek an, semiz, sh o h o n a ekanligini k o ‘rdi.
Bonuchechak aytdi: «Qizlar, u yigit kim ekan?».
Qizlar aytishdi: «M alikam , T angri nomi bilan qasam
ichamiz, yigitning yuzi p ard a bilan t o ‘silgan edi, lekin bu
olijanob yigit, bek ekan, bekning o ‘g ‘li ekan».
Bonuchechak aytdi: «Qizlar, gapimga quloq solinglar,
meni Bayrakka atashganligini aytishgan edi. M abod o , yuzi
yopiqlik yigit o ‘sha emasmikin? Chaqiringlar, men undan
so ‘ra b ko'ray».
B a y r a k n i c h a q i r d i l a r . B o n u c h e c h a k y u zig a p a r d a
s o lin g a n h o l d a u n i s o ' r o q q a tu t d i : « S en q a y e r d a n
kelmoqdasan. yigit?»
Bayrak aytdi: « 0 ‘g ‘uzlarning ichki mamlakatidanm an».
« I c h k i o ‘g ‘u z l a r d a n k im s a n , o t a n g k im ?»
d ed i
Bonuchechak.
« M e n i n g o t i m B a m s i B a y r a k , B o y b o ‘r a b e k n i n g
o ‘g ‘liman», - dedi u.
M a l i k a a y td i: « Y ig it , sen q a n d a y o r z u b il a n biz
tom onlarga kelding?»
Bayrak aytdi: «Boybijanbekning qizi bor. Men uning
qizini k o 'rg an i keldim».
Q iz a y td i: « U s h u n d a y k i , s e n g a k o ‘r i n i s h n i s ira
xohlamaydi. Men Bonuchechakning xizmatkori b o ‘laman.
Kel, b irg a o v ga c h iq a m iz . A g a r sening o tin g m e n in g
o tim d an o ‘zib ketsa, bilgilki, uning o tid an h am o ‘zadi.
K am o n d an ham o ‘q uzishamiz. A g ar sen meni yutsang,
bilgilki, uni ham yutasan. Keyin kurashga tushamiz. A gar
sen meni yengsang, bilgilki, uni ham yengasan!»
Bayrak aytdi: «Roziman, otingga min!»
U lar o ‘z otlariga o'tirishdi. Ot choparga chiqdilar. O tlar
tizginini q o ‘yib yuborishdi. Bayrakning oti qizning otidan
o ‘zib ketdi. K am o nd an o ‘q uzdilar. Bayrak qizdan g ‘olib
keldi. O lqi b o ‘laklamb, parchalandi.
150
Qiz aytdi: «Yigit, gapimni eshit, shu paytgacha mening
o tim n i hech kim quvib o ‘to lm a g a n , hech kim m ening
o 'q im n i b o 'la k la b ta sh lam agan edi. Endi esa k u rash ga
tushamiz».
Bayrak otdan tushdi. U lar bir-birlarining belbog‘idan
u s h l a s h i b , ik k i b a h o d i r g a o ‘x s h a b , k u c h s i n a s h g a
kirishdilar. Bayrak qizning oyog'ini yerdan uzib k o ‘tardi,
y erg a ta s h la s h n i o ‘yladi, qiz h am B a y r a k n i y u q o rig a
k o ‘tardi, lekin yerga urishni o'yladi. Bayrak birozcharchadi,
o ‘zicha o ‘yladi: «Agar bu qiz meni yiqitsa, b oshqa o ‘g‘uzlar
ichida uyatga qolaman, nomim kulgiga aylanadi».
Bayrak shu so'zlarni aytar ekan, kuch-qudratga toiishdi,
qizning belbog‘idan ushlab, k o 'targ a n ch a, avval ko'ksiga
bosdi va so 'n g ra beli bilan yerga tashladi.
Qiz aytdi: «Yigit, Boybijanning qizi Bonuchechak men
b o ‘laman!»
U shu so'zlami aytganida Bayrak quvonganidan, uni uch
marta o ‘pib va bir marta yuzlaridan tishlab oldi. «Xon qizi. endi
bizga baxt to ‘yini o'tkazishning vaqti keldi!», - dedi Bayrak va
q o ‘lidagi oltin uzukni yechib, qizning qo'liga taqdi. Yana aytdi:
«Bu uzuk tanishganimizning belgisi b o ‘ladi. xon qizi!»
Qiz aytdi: «Endi shunday voqea b o ‘ldimi, orzuimizga
yetishishimiz kerak, bek o ‘g‘li!»
«Kim biladi, Tangri bizning peshonam izga nimalarni
yozgan», javob berdi Bayrak.
* * *
« Q o i q u t o ta kitobi»ning h am m a d o s to n la rid a Solor
Qozon yetakchi obraz hisoblanadi. C h u n k i uning obrazida
y u r tb o s h in in g qiyofasi g a v d a la n g a n . B ay rak B o y b u rt
q a l’asida asirlikda yotganida o ‘tayotgan k arvonlardan o'z
y u rtin in g egasi S o lo r Q o zo n n i s o ‘raydi. S o lo r Q ozon
t o ‘ydagi musobaqani kuzatib turadi, Bayrakka qoyil qolib,
151
uni yoniga chaqiradi. Boyburtning qilmishini eshitib, uni
m a g i u b qiladi.
Q o 'r q u t ota xalqning quvonchli va tashvishli kunlarida
k o ' r i n a d i g a n , u l a r g a m a s l a h a t va m a d a d b e r a d i g a n
o b r a z d i r . S h u n d a y x u s u s i y a t i b i l a n u b iz g a t u r k i y
xalqlarning ilohiy maslahatchisi qiyofasidagi ulug1 timsolni
eslatadi. 0 ‘m i kelganda t a ’kidlash kerakki, oltoy turkiylari
osmon xudosini « Q o ‘r b o ‘ston» deb atashgan. Bizningcha,
Q o ' r q u t - y ax sh ilik , b a r a k a , b a x t u la sh u v c h i, d eg an
m azm unni ifodalaydi. A sar XV asrda yozib olingan. Bu
u n in g h u jja tla s h tirilg a n d av rid ir. A slid a « Q o 'r q u t o ta
k i t o b i» Islo m din i tu r k i y x a l q l a r h a y o t ig a s in g is h ib
k e tm a s d a n a n c h a a s r la r avval y a ratilg a n . D o s to n n in g
boshlanm asida Q o 'r q u t ota o 'g 'u z la r orasidagi eng birinchi
o d a m deb k o 'rsa tilg a n . D em ak, Q o ‘r q u t o ta o ‘g ‘u zlar
u c h u n ta ri x n in g b o s h la n is h i, o ‘g ‘uz u r u g 'l a r i u n d a n
tarqalganlar. Asardagi bunday dalil Q o 'r q u t ota haqidagi
syujetlar m iloddan avvalgi asrlarda tug'ila boshlaganligini
ko'rsatadi. Q o 'rq u t ota h am m a narsani biluvchi, kelajakdan
xab arlar beruvchi ulug' siymo sifatida tasvirlanadi. Uning
bunday xususiyati m iloddan avvalgi III minginchi yillarda
y ash ag an Bilgamish xoq o n h aqidagi ad ab iy syujetlarni
yodga soladi. Alisher N avoiyning «Nasoyimul*muhabbat»
asarida Q o 'r q u t o ta to 'g 'ris id a shunday fikrlar aytilgan:
« T u r k ulusi o r o s i d a s h u h r a t i a n d i n o r t u g ' r o q d u r k i ,
sh u h ratq a ihtiyoji b o'lg'ay. M ash h u r m u n d o q d urk i, necha
.yil o 'zid a n burunqini, necha yil so'nqini kelurni debtur.
K o 'p m a v ’iza omiz mag'izliq so'zlar o rad a bor».
« Q o ' r q u t o t a k i t o b i » d a g i v o q e a l a r Q o f q a z o r t i
hu dudlarida kechadi. O 'g'u zlarn in g gruzinlar bilan jangi
tasvirlariga keng o'rin berilgan. T arixda miloddan oldingi
V I I I a s r la r d a y o q g u r jila r ( G u r ia n a ) b ilan k im m e r la r
(G amirra) mamlakatlari o'rtasida keskin nizolar bo'lganligi
haq id a yetarlicha m a ’lum otlar mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |