|
« S h u n d ay x a y o lla r g a horib, K o 'k c h c ik o 'z bilan
Ko'zqamonning o'g'illari M anasni o'rashib, k o 'zi yumuq
yotsa ham yondashib kelisha olmay, bir nima qilisha olmay
turishibdi. Manasning bir yonida xuddi qora chipor qoplon
turganday, bir yonida cho 'loq ко ‘k yo l arslon turganday,
behush yotsa ham yaqin kelisha olmas, bitta Manas ко 'zlariga
ming botirday ко ‘rinib, ко ‘ngillari bo ‘linib turgan kez, Manas
k o 'zin i yumsa, qo'llciriga nayza, bolta olishib, qurshcib
kelishadi. Manas ко ‘zini ochsa tumtaraqay qochishadi».
« A lp o m ish » va « M an as» qiyosiy tip o lo gik j i h a td a n
o ‘r g a n i l a d i g a n b o 'l s a , u l a r d a q u y i d a g i c h a y a q i n l i k
tom onlari borligini ko'ramiz:
1. «Alpomish» va «M anas» eposlari turkiy xalqlarning
q ad im iy q a tlam lari m avjud yodgorligi b o ‘lib, h a r ikki
asarning mavzui bitta, xalqning va epos qahram onlarining
dushm ani bosqinchi qaimoqlar.
2. Ikki eposning ham g ‘oyaviy y o ‘nalishi bir masalaga
qaratilgan: larq o q turkiy qabila va urug'larni birlashtirish,
t u r k i y l a r n i n g y a g o n a m a m l a k a t i n i tu z is h , k u c h n i
m u stahkam lab, bosqinchilarni yurtdan haydab chiqarish.
139
3. « A lp o m i s h » h a m d a « M a n a s » e p o s id a q a b i la
pahJavonlarining taqdirida ham yaqinlik bor. Alpomish va
M a n a s o ta -o n a sin in g yolg'iz farzandlari. U larn in g h a r
ikkalasi ham olti-yetti yoshida bahodir, alp sifatida ko'rin a
boshlaydi.
4. Alpomish va M anas otga mehr bilan qarashadi, otni
vigitning k o ‘rki deb bilishadi. Ular tug'ilgan kuni Manasning
Oqulasi va Alpom ishning Boychibori zo td or biyalardan
tu g‘iladi. Bu otlar epos davomida qahram onlarning yaqin
d o ‘stiga, o g ‘ir m ushkullarni echishda m a d a d k o r kuchga
aylanadi.
5. Alpomish va M anas aqlli, go‘zal, jasoratli ayollar bilan
oila q uradi. Barchin va Xonekey m a rd lik d a yigitlardan
qolishmaydigan obrazlardir.
6.
I k k i
e p o s d a
h a m
a s a r q a h r a m o n l a r i n i n g
kelishmovchiligi manzaralari yaratilgan. Agar «Alpomish»da
B o y b o ‘ri va B oysari q a lm o q la r y u rtig a k o ‘chib ketsa,
«M anas»da k o ‘zkamonlarning qarindoshlari M anas bilan
arazlash ib , q a lm o q la r yurtiga k o ‘chib b o rad i va uning
dushmaniga aylanishadi. Turkiy qabilalar o'rtasidagi bunday
ix tilo flar a s a r syujetini riv o jla n tiris h g a x iz m a t qilgan
hodisalardandir.
Dem ak, bu ikki epos badiiy obrazning yaratilishi bitta
o ‘zak k a , b itta syujet m anb alarig a asoslangan. T urli xil
bosqinchilik urushlari bir mam lakat ostiga uyushgan turkiy
qabilalarni d u n y on in g uzoq q it’alariga b o ‘lib yuborishi
h a m d a u la rn in g u r u g 'la r g a , s o ‘n g ra x a lq la r g a a jra lib
ketishidan q a t ’i nazar bir xil syujetga ega b o ‘lgan eposlarni
o 'z xotiralarida saqlaganlar, ikkindiidan bu syujetni o ‘z
taqdirlari bilan b o g ‘lab rivojlantirganlar.
140
« Q O ‘R Q U T О ГЛ K ITO B I» VA U N IN G TU RK IY
ADABIYOTDA T U T G A N 0 ‘RNI
Adabiyotslianoslikda «Kitobi dada Q o 'rq u t» - «Q o‘rqul
ota kitobi» ozarbayjon xalq og'zaki ijodiga nisbat berilgan.
Asar 1950-yilda Bakuda nashretildi. Bu asar ozarbayjonlar
o ‘rtasida Vil-VIJ] asrlarda, hali ozarbayjon tilida yozma
adabiyot unchaiik taraqqiy ctmagan bir sharoitda «Kitobi
dada Q o'rqut» nomi bilan mashhur bo'lgan. Eposga jahon
adabiyotshunosligi katta qiziqish bilan qarab kelgan. 1815-
yilda nemis sharqshunosi Dits (1751-1817) o ‘g‘u zlarningo‘n
ikki qismdan iborat «Q o'rqut ota kitobi» asarini nemis tilida
nashr ettirdi. Bu eposning qo'lyozmasi Drezden shahrining
kutubxonasidan topilgan edi. Tarjim a k atta shov-shuvga
sabab b o ‘ldi. Chunki bu eposda G um erning «Odisseya»
asaridagi Polifem o'oraziga o ‘xshash bir ko'zli odam obrazi
mavjud edi.
X o'sh, « Q o 'rq u t o ta kitobi» eposi qachon yaratilgan?
Turkiylarning o 'g 'u z u rug'i VI-VIII asrlarda Oltoy va
M arkaziy Osiyoda. keyinehalik K ichik Osiyo, Povolje,
Qofqazorti hududida yashay boshlashgan. « Q o 'rq u t ota
k ito b i» n in g q o ‘lyozmasi XVI asrga mansubdir. Albatta, bu
q o 'l y o z m a u nin g s h a k lla n g a n , tu g a l a s a r g a a y la n g a n
nusxasidir. Epos syujetining tu g ‘ilishi «Odisseya» singari
m ilo d d a n avvalgi a s r la r g a t o ‘g ‘ri keladi. D o s to n X II
qismdan iborat.
« Q o 'rq u t ota kitobi»ni o 'rg an ish d a V. V. Bartold, V.
M. Jirmunskiy, A. K on o no v , A .Y u. Y ak u b o v skiy kabi
turkiyshunoslarning xizrnati katta. Bu asarda turkiy xalqlar
d o s to n la rid a mavjud q a h r a m o n la r obrazi alo h id a o ‘rin
egallagan. Bu esa « Q o 'rq u t ota kitobi» turkiy dostonlar
majmuasini eslatadi. V.M .Jirm unskiy epos variantlaridan
birida Aruz (ayrim variantlarda Uruz) Afrosiyobning o 'g 'li
deb ko'rsatilganligini t a ’kidlaydi. T u r k olimi R .O 'z d e k
t i k l a g a n « A lp E r T o ' n g a » d o s t o n i d a esa A lp A riz
141
Afrosiyobning ukasi, Peshengning ikkinchi o ‘g ‘lidir. Aruz
« Q o ‘rqut ota kitobi»dagi markaziy obrazlardan hisoblanadi
va u ulkan pahlavon sifatida tasvirlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
