«TURK XOQO NI SH U VA ISKANDAR»
D O STO N I
M a h m u d K o sh g ‘ariy turkiy xalqlar o ‘rtasid a b o ‘lib,
ularning urf-odati, til va adabiy boyliklarini o ‘rganib yurar
ekan, unga M uham m ad Jaqir T o ‘nqaxonning o ‘g ‘li Isrofil
T o ‘g ‘antegin otasidan eshitgan turk xoqoni Shu haqidagi bir
rivoyatni aytib beradi. Bu riv o y atd a I s k a n d a r turkiylar
mamlakatiga bostirib kelganida Shu ismli xoqon unga qarshi
kurashganligi voqealari aks etgan. Rivoyat yoki doston
p a rc h a la ri d ev o n n in g I va 111 k ito b la rid a o 'r i n olgan.
Parchalar mazmunan bir-biriga b o g la n g an id a ulardan tugal
bir syujetga ega b o lg a n asar yuzaga keladi. Bu asarni syujetni
rivojlantiruvchi qahram onlar nomi bilan shartli tarzda «Turk
xoqoni Shu va Iskandar» dostoni deb atash mum kin.
1 skandar Zulqarnavn turkiylarning shahar va qishloqlanni
bosib ola boshladi. U S am arqanddan o ‘tib, turkiylarning
boshqa shaharlari tomon v o l olgan vaqtlarda turklar shohi
Shu degan yosh bir yigit edi. Xoqon Shu katta va qudratii
q o ‘slnn egasi edi. Balasog;un yaqinidagi Shu shahrini bu shoh
fath qilgach, qurdirdi. Bu shaharda har kuni beklar uchun
uch yuz oltmish marta dovul chalinar edi.
129
T u r k l a r I s k a n d a r b o stirib k c la y o tg an lig in i eshitib,
vahimaga tushib qoidilar. Shuning yaqinlaridan biri j u r ’at
etib. unga shunday dedi:
Iskandar yaqin kelib qolibdi. Bizlar u bilan urushamizmi?
N im a chora buyurasiz?
Shu yosh b o ‘lsa-da. tadbirkor, harbiy sirlarni ehtiyot
tutuvchi, lekin dushmanni mag'lubiyatga uchratishningjuda
k o ‘p usullarini biladigan kishi edi. Shu sababli b o i s a kerak.
Iskandam ing yaqin kelib qolganidan vahimaga tushmadi.
X oqon allaqachonlar Iskandar lashkari yaqin qolganligini
eshitgan, uning shahar atrofidan o ‘tib ketishini bilib, xabar
b e r is h u c h u n X o 'j a n d d a ry o s i q i r g ‘o g ‘iga b ir g u r u h
ayg‘oqchilarniyuborgan edi. Lekin ayg‘oqchilar yashirincha
k e tis h g a n edi. S h u n in g u c h u n h a m x o q o n n in g y a q in
kishilaridan birortasi ayg'oqchilarning ketganini bilmas edi.
X o q o n n in g k o ‘ngli bu b o ra d a tinch edi.
Shu «Iskandar bilan kurashamizmi?» deb savol bergan
kishilarga o'zining kumush hovuzini k o ‘rsatib, shunday dedi:
G ‘oz, o ' r d a k l a r g a q a r a n g l a r , u la r su v g a q a n d a y
sh o ‘n g ‘ishadi!
Shuning k u m u sh dan yasalgan hovuzi bor edi. U safarga
ch iqqanda uni ham o ‘zi bilan birga olib ketardi. H ovuzga
suv t o ‘ldirilgach g ‘oz, o ‘rdaklar unga s h o ‘n g ‘ishar edi.
«Isk and ar bilan urushamizmi, nim a buyurasiz?» degan
savolga Shuning bergan javobi odam larni o ‘ylatib q o ‘ydi.
U lar bu gapdan: «X oqon Iskandar bilan urushmoqchi ham ,
biror yoqqa chekinmoqchi ham emas», deb hayron qoidilar,
I s k a n d a r t u r k l a r n i n g s h a h r i
y o n i d a n
o ‘td i.
A y g 'o q c h ila r u ning o 'tib ketganini Shuga kechasi kelib
aytdilar. T u r k xoqoni o ‘sha kechasiyoq dovul chaldirdi
va S h arq to m o n g a y o ‘l oldi. Shoh hech bir tayyorgarliksiz
y o ‘lga chiqqanini k o ‘rgan xalq orasida «Biror k o ‘ngilsizlik
yuz b e r m a s a edi», d e g a n x a v o tir p a y d o b o ‘ldi. U lo v
to p g a n la r sh o shilg an ch a uning ustiga ta sh lan ib , x o q o n
130
orqasidan ergashdilar. Shoshganlaridan unisi bunisining
ulovini, bunisi unisining ulovini minib olgan edi. T ong
o t g u n c h a l a s h k a r g o h b a l a n d y e r s h a k l i g a k ir d i. U
v aq tlard a Tiroz, Isfijob, Balasog‘un va bo sh q a sh ah arlar
b in o q ilin m a g a n edi. X alq hali k o ‘c h m a n c h ilig i bois
ch o d ir-o ‘to v lard a yashardi. X oqon va uning qo'shinlari
bilan ketish uchun ulov topolm ay yigirma ikki kishi oilasi,
bola- chaqalari bilan o ‘sha yerlarda qolib ketdi.
Shu qo'shinlariga ergasha olmasdan qolib ketgan oila
boshliqlarining nomi shunday: Qiniq, Q ay ig \ Bayun, Iva,
Solg'ur, Ofshor, Begtili, Buktuz, Boyot. Y ozg‘ir, Eymur.,
Q o rab o ‘luk, 01abo‘luk, Igdar, Urakir, Tutirqa, Ulayundlug’,
T o ‘gar, Bajanak, Juvoldor, Japni, Jarug‘luq.
A na shu yigirma ikki xonadon vakillari Shu orqasidan
«Yayov boram izm i yoki shu jo y d a turaveramizmi». deb
maslahat qilayotgan edilar, ularning yoniga yana ikki kishi
kelib qo'shildi. Bola-chaqasi ham o'zlari bilan birga edi.
U la r y u k la r i n i o r q a l a r i g a o r ti b o lg a n h o ld a q o 's h i n
o r q a s i d a n b o r a y o t g a n e d ila r . B e c h o r a l a r c h a r c h a b
qiynalgan. og'ir yuk ostida qora terga botgan edilar. Ikkala
oila qolib ketgan yigirma ikki oilaga duch kelgach, ular bilan
gaplashib qoidilar. Q o ‘shin ketidan borishmaslik to'g'risida
kengashib oldilar.
Ikkala oila ularga:
Ey odam lar. Iskandar yoMovchi odamdir. U bir yerda
lurmaydi. Bizning yerlarda qolib kctmay. o ‘tib ketadi. O ' :
yerimizda o'zimiz.qolamiz.
Yigirma ikki oila ikki oilaga aytdilar:
Qal. ach! Shu yerda turinglari
Ularning bu s o ‘zi «Och qolinglar» m a ’nosida edi. Ana
shu ikki oiladan turkiylarning xalach qabilasi yuzaga keldi.
Xalachlar ikki qabiladir
Yigirma ikki oiladan esa turk o ‘g ‘uzlarimng 22 qabilasi
vuzaga keldi va qabila oila boshliqlarining nomi bilan ataldi.
Iskandar yigirma ikki qabila shoh Shuning orqasidan keta
oimasdan to 'p lan ib turgan joyga yetib keldi. T o ‘plangan
kishilar Iskandarga idrokli odam lar b o ‘lib k o ‘rindi. Ularda
tu r k iy q a b i l a l a r n i n g n is h o n a s i b o r edi. I s k a n d a r bu
odamlamingkimligini so'ram asdan «turkm onand» dedi. Bu
so'z «turklarga o'xshashdir», degani edi. Shundan so‘ng bu
nom «turkm an» nomi ularga nisbatan aytiladigan b o ‘idi.
Aslida ular yigirma t o ‘rt qabiladir. Lekin xalachlardan ikki
qabila b a ’zi sabablardan o'zlarini ulardan ayiradilar. Shuning
uchun ular o ‘g ‘uzlardan hisoblanadi.
Shu Chin shahriga yetib keldi. U Iskanaam mg orqasidan
tushgan edi. Uyg'urlarga yaqin bir joyda shoh Shu Iskandarga
qarshi q o ‘shin yubordi. Avval shoh Shu yosh yigitlardan iborat
askarlami yo‘llagan edi. Vazir shohga aytdi:
-
Siz butunlay yoshlarni chiqardingiz. Aslida katta yoshli,
urush ishlarida tajribasi bor oaam larni yuborish kerak edi.
Shu aybini ta n oldi. U rush g a k a tta yoshli kishilarni
v o ‘lladi. I s k a n d a r g a q a rs h i u ru s h g a t o ‘rt m ing o d a m
jo'natildi. T urk askarlarining boshlaridagi baland qalpoq
parlari xuddi lochin q anotiday edi. T u rk askarlari o ‘qni
o ld in d an q a n d a y m ohirlik bilan otsalar, o r q a d a n ham
shunday ustalik bilan otar edilar. Buiarga Iskandar hayron
qoldi va forsiy tilda «inan xud xo ‘rand»
bular o'zi topib
veguvchilar, b o s h q a la r g a m uh to j b o 'lm o v c h ila r, y a ’ni,
bulardan ov qochib qutulmaydi, qachon xohlasalar otib
yeydilar, dedi. Shundan so'ng bu viloyat X u d x o 'r deb nom
oldi.
Turk askarlari kechasi Iskandarningoldingi qo'shinlariga
hujum qildi va ularni ycngdi. Urush ju d a dahshatli bo'lgan
edi. Xoqon Shuning yigitlaridan biri Iskandar askarlaridan
birini qilich bilan urib, kindigigacha ikkiga ajratib yubordi.
O 'l g a n a s k a r n in g b e lb o g 'id a oltin h a m y o n i b o r ekan.
Hamyonga qilich tegib, kesilib ketdi. Undan qonga bo'yalgan
oltinlar sochilib ketdi. Ertasi kuni tu rk askarlari qonga
132
bo'ya:gan oltinlarni ko'rib, bir-birlariga «bu nima? deyisliar
\ a «altun qan»
«qonli oltin» deb aytishar edi. Bu joydagi
oil in to g 1 shu n o m bilan ata la d ig a n b o ‘ldi. U y g 'u r l a r
yaqimdagi bu tog' atrofida ko'p g in a sahroyi turklar yashar
t.-dilar.
I s k a n d a r a r e ‘ular sh ah rig a y etg an d a q attiq y o m g i r
v o g 'ib . y e r la r loy, b o t q o q b o ‘ !di. I s k a n d a r l o y d a n
>
ohr.asdan qoldi. U xafa b o ‘lib, forsiyda «in chi gil ast?»
ui! q a n d a y loyki, q u t u l o lm a y m iz d eb g ‘a z a b la n d i.
Iskandar b ujo y d a bir bino qurishni buyurdi. Keyingi davrda
bu jcyda Chigil deb ataluvchi bir q o ‘r g ‘on ham qurildi. U
yerda yashovchi turkiy qabilalar ham shu nom bilan chigil
deb ataladigan b o ‘ldi. Shundan so 'n g bu nom h a r tom onga
iarqaldi. 0 ' g ‘uzlar chigillar bilan h ar vaqt urishar edilar.
O g'ir urushlardan so 'ng Iskandarning askarlari toliqa
boshladilar. U larning oziqlari h am k am ayib qolgan edi.
A skarlar ochlikdan q o 'rq ib . Iskandarga «och q o 'y m a, och
tu tm a» m a z m u n id a «bizni tu tm a ach» - q o 'y ib yubor,
у u r t i m i z g a
k etay lik , dedi. I s k a n d a r b ilim d o n la r bilan
kengashdi va ular to'yimli bir ovqatni tayyorlashni maslahat
bcrdilar. Bu ovqat hazm b o ‘lgach, suvidan ham ichilar edi.
T u rk lar bu ovqatni «tutmach» deb atadilar. Aslida, «tutma
ach», y a ’ni «och tutma» demakdir.
D a h sh atli ui ushdan a s k a rla r qiynalib k etg an larid an
s o ‘ng Iskandar turk xoqoni Shu bilan sulh tuzishga majbur
b o ‘ldi. Iskandar kelishuvga binoan uyg‘ur shaharlai ini bino
qildi. Bir nccha vaqt shu yerda yashab turdi. Iskandar turk
xoqoni bilan tuzgan bitimga k o ‘ra beshta shaharni qurdi.
Ular quyidagilar: So‘lmi, K o ‘ju, Janbaliq, Beshbaliq, Yangi
baliq. B eshta s h a h a r n i biriashtirgari v ilo y atn in g nomi
Uyg'urdir.
I s k a n d a r t u r k l a r m a m la k a tid a n o ‘z y u r tig a q a y tib
ketgach, shoh Shu B alaso g 'u n ga q a d a r b o 'lg a n joylarni
o 'zig a tobe qildi. O 'z in in g nom i bilan a ta la d ig a n Shu
shahrini qurdi. U yerda bir tilsim yasashni buyurdi. Bu tilsim
y u r l g a b o s t i r i b k c l a y o t g a n d u s h m a n q o ‘s h i n l a r i n i
qaytaruvchi qalqon timsolida edi. Aytishlaricha. hozirgacha
h atto uchib kelayolgan laylaklar ham shu tilsimli shah ar
tepasiga kelganida to 'x tab qolishar, undan o ‘ta olmas ekan.
Bu tilsim hozir ham bor emish
Do'stlaringiz bilan baham: |