Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V



Download 7,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/190
Sana16.03.2022
Hajmi7,93 Mb.
#496288
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   190
Bog'liq
abdurashid abdurahmonov turkiy adabiyotning qadimgi davri

«TURK XOQO NI SH U VA ISKANDAR»
D O STO N I
M a h m u d K o sh g ‘ariy turkiy xalqlar o ‘rtasid a b o ‘lib, 
ularning urf-odati, til va adabiy boyliklarini o ‘rganib yurar 
ekan, unga M uham m ad Jaqir T o ‘nqaxonning o ‘g ‘li Isrofil 
T o ‘g ‘antegin otasidan eshitgan turk xoqoni Shu haqidagi bir 
rivoyatni aytib beradi. Bu riv o y atd a I s k a n d a r turkiylar 
mamlakatiga bostirib kelganida Shu ismli xoqon unga qarshi 
kurashganligi voqealari aks etgan. Rivoyat yoki doston 
p a rc h a la ri d ev o n n in g I va 111 k ito b la rid a o 'r i n olgan. 
Parchalar mazmunan bir-biriga b o g la n g an id a ulardan tugal 
bir syujetga ega b o lg a n asar yuzaga keladi. Bu asarni syujetni 
rivojlantiruvchi qahram onlar nomi bilan shartli tarzda «Turk 
xoqoni Shu va Iskandar» dostoni deb atash mum kin.
1 skandar Zulqarnavn turkiylarning shahar va qishloqlanni 
bosib ola boshladi. U S am arqanddan o ‘tib, turkiylarning 
boshqa shaharlari tomon v o l olgan vaqtlarda turklar shohi 
Shu degan yosh bir yigit edi. Xoqon Shu katta va qudratii 
q o ‘slnn egasi edi. Balasog;un yaqinidagi Shu shahrini bu shoh 
fath qilgach, qurdirdi. Bu shaharda har kuni beklar uchun 
uch yuz oltmish marta dovul chalinar edi.
129


T u r k l a r I s k a n d a r b o stirib k c la y o tg an lig in i eshitib, 
vahimaga tushib qoidilar. Shuning yaqinlaridan biri j u r ’at 
etib. unga shunday dedi:
Iskandar yaqin kelib qolibdi. Bizlar u bilan urushamizmi? 
N im a chora buyurasiz?
Shu yosh b o ‘lsa-da. tadbirkor, harbiy sirlarni ehtiyot 
tutuvchi, lekin dushmanni mag'lubiyatga uchratishningjuda 
k o ‘p usullarini biladigan kishi edi. Shu sababli b o i s a kerak. 
Iskandam ing yaqin kelib qolganidan vahimaga tushmadi. 
X oqon allaqachonlar Iskandar lashkari yaqin qolganligini 
eshitgan, uning shahar atrofidan o ‘tib ketishini bilib, xabar 
b e r is h u c h u n X o 'j a n d d a ry o s i q i r g ‘o g ‘iga b ir g u r u h
ayg‘oqchilarniyuborgan edi. Lekin ayg‘oqchilar yashirincha 
k e tis h g a n edi. S h u n in g u c h u n h a m x o q o n n in g y a q in
kishilaridan birortasi ayg'oqchilarning ketganini bilmas edi. 
X o q o n n in g k o ‘ngli bu b o ra d a tinch edi.
Shu «Iskandar bilan kurashamizmi?» deb savol bergan 
kishilarga o'zining kumush hovuzini k o ‘rsatib, shunday dedi: 
G ‘oz, o ' r d a k l a r g a q a r a n g l a r , u la r su v g a q a n d a y
sh o ‘n g ‘ishadi!
Shuning k u m u sh dan yasalgan hovuzi bor edi. U safarga 
ch iqqanda uni ham o ‘zi bilan birga olib ketardi. H ovuzga 
suv t o ‘ldirilgach g ‘oz, o ‘rdaklar unga s h o ‘n g ‘ishar edi.
«Isk and ar bilan urushamizmi, nim a buyurasiz?» degan 
savolga Shuning bergan javobi odam larni o ‘ylatib q o ‘ydi. 
U lar bu gapdan: «X oqon Iskandar bilan urushmoqchi ham , 
biror yoqqa chekinmoqchi ham emas», deb hayron qoidilar,
I s k a n d a r t u r k l a r n i n g s h a h r i
y o n i d a n
o ‘td i. 
A y g 'o q c h ila r u ning o 'tib ketganini Shuga kechasi kelib 
aytdilar. T u r k xoqoni o ‘sha kechasiyoq dovul chaldirdi 
va S h arq to m o n g a y o ‘l oldi. Shoh hech bir tayyorgarliksiz 
y o ‘lga chiqqanini k o ‘rgan xalq orasida «Biror k o ‘ngilsizlik 
yuz b e r m a s a edi», d e g a n x a v o tir p a y d o b o ‘ldi. U lo v
to p g a n la r sh o shilg an ch a uning ustiga ta sh lan ib , x o q o n
130


orqasidan ergashdilar. Shoshganlaridan unisi bunisining 
ulovini, bunisi unisining ulovini minib olgan edi. T ong 
o t g u n c h a l a s h k a r g o h b a l a n d y e r s h a k l i g a k ir d i. U 
v aq tlard a Tiroz, Isfijob, Balasog‘un va bo sh q a sh ah arlar 
b in o q ilin m a g a n edi. X alq hali k o ‘c h m a n c h ilig i bois 
ch o d ir-o ‘to v lard a yashardi. X oqon va uning qo'shinlari 
bilan ketish uchun ulov topolm ay yigirma ikki kishi oilasi, 
bola- chaqalari bilan o ‘sha yerlarda qolib ketdi.
Shu qo'shinlariga ergasha olmasdan qolib ketgan oila 
boshliqlarining nomi shunday: Qiniq, Q ay ig \ Bayun, Iva, 
Solg'ur, Ofshor, Begtili, Buktuz, Boyot. Y ozg‘ir, Eymur., 
Q o rab o ‘luk, 01abo‘luk, Igdar, Urakir, Tutirqa, Ulayundlug’, 
T o ‘gar, Bajanak, Juvoldor, Japni, Jarug‘luq.
A na shu yigirma ikki xonadon vakillari Shu orqasidan 
«Yayov boram izm i yoki shu jo y d a turaveramizmi». deb 
maslahat qilayotgan edilar, ularning yoniga yana ikki kishi 
kelib qo'shildi. Bola-chaqasi ham o'zlari bilan birga edi. 
U la r y u k la r i n i o r q a l a r i g a o r ti b o lg a n h o ld a q o 's h i n
o r q a s i d a n b o r a y o t g a n e d ila r . B e c h o r a l a r c h a r c h a b
qiynalgan. og'ir yuk ostida qora terga botgan edilar. Ikkala 
oila qolib ketgan yigirma ikki oilaga duch kelgach, ular bilan 
gaplashib qoidilar. Q o ‘shin ketidan borishmaslik to'g'risida 
kengashib oldilar.
Ikkala oila ularga:
Ey odam lar. Iskandar yoMovchi odamdir. U bir yerda 
lurmaydi. Bizning yerlarda qolib kctmay. o ‘tib ketadi. O ' : 
yerimizda o'zimiz.qolamiz.
Yigirma ikki oila ikki oilaga aytdilar:
Qal. ach! Shu yerda turinglari 
Ularning bu s o ‘zi «Och qolinglar» m a ’nosida edi. Ana 
shu ikki oiladan turkiylarning xalach qabilasi yuzaga keldi. 
Xalachlar ikki qabiladir
Yigirma ikki oiladan esa turk o ‘g ‘uzlarimng 22 qabilasi 
vuzaga keldi va qabila oila boshliqlarining nomi bilan ataldi.


Iskandar yigirma ikki qabila shoh Shuning orqasidan keta 
oimasdan to 'p lan ib turgan joyga yetib keldi. T o ‘plangan 
kishilar Iskandarga idrokli odam lar b o ‘lib k o ‘rindi. Ularda 
tu r k iy q a b i l a l a r n i n g n is h o n a s i b o r edi. I s k a n d a r bu 
odamlamingkimligini so'ram asdan «turkm onand» dedi. Bu 
so'z «turklarga o'xshashdir», degani edi. Shundan so‘ng bu 
nom «turkm an» nomi ularga nisbatan aytiladigan b o ‘idi. 
Aslida ular yigirma t o ‘rt qabiladir. Lekin xalachlardan ikki 
qabila b a ’zi sabablardan o'zlarini ulardan ayiradilar. Shuning 
uchun ular o ‘g ‘uzlardan hisoblanadi.
Shu Chin shahriga yetib keldi. U Iskanaam mg orqasidan 
tushgan edi. Uyg'urlarga yaqin bir joyda shoh Shu Iskandarga 
qarshi q o ‘shin yubordi. Avval shoh Shu yosh yigitlardan iborat 
askarlami yo‘llagan edi. Vazir shohga aytdi:

Siz butunlay yoshlarni chiqardingiz. Aslida katta yoshli, 
urush ishlarida tajribasi bor oaam larni yuborish kerak edi.
Shu aybini ta n oldi. U rush g a k a tta yoshli kishilarni 
v o ‘lladi. I s k a n d a r g a q a rs h i u ru s h g a t o ‘rt m ing o d a m
jo'natildi. T urk askarlarining boshlaridagi baland qalpoq 
parlari xuddi lochin q anotiday edi. T u rk askarlari o ‘qni 
o ld in d an q a n d a y m ohirlik bilan otsalar, o r q a d a n ham
shunday ustalik bilan otar edilar. Buiarga Iskandar hayron 
qoldi va forsiy tilda «inan xud xo ‘rand» 
bular o'zi topib 
veguvchilar, b o s h q a la r g a m uh to j b o 'lm o v c h ila r, y a ’ni, 
bulardan ov qochib qutulmaydi, qachon xohlasalar otib 
yeydilar, dedi. Shundan so'ng bu viloyat X u d x o 'r deb nom
oldi.
Turk askarlari kechasi Iskandarningoldingi qo'shinlariga 
hujum qildi va ularni ycngdi. Urush ju d a dahshatli bo'lgan 
edi. Xoqon Shuning yigitlaridan biri Iskandar askarlaridan 
birini qilich bilan urib, kindigigacha ikkiga ajratib yubordi. 
O 'l g a n a s k a r n in g b e lb o g 'id a oltin h a m y o n i b o r ekan. 
Hamyonga qilich tegib, kesilib ketdi. Undan qonga bo'yalgan 
oltinlar sochilib ketdi. Ertasi kuni tu rk askarlari qonga
132


bo'ya:gan oltinlarni ko'rib, bir-birlariga «bu nima? deyisliar 
\ a «altun qan» 
«qonli oltin» deb aytishar edi. Bu joydagi 
oil in to g 1 shu n o m bilan ata la d ig a n b o ‘ldi. U y g 'u r l a r
yaqimdagi bu tog' atrofida ko'p g in a sahroyi turklar yashar
t.-dilar.
I s k a n d a r a r e ‘ular sh ah rig a y etg an d a q attiq y o m g i r
v o g 'ib . y e r la r loy, b o t q o q b o ‘ !di. I s k a n d a r l o y d a n

ohr.asdan qoldi. U xafa b o ‘lib, forsiyda «in chi gil ast?»
ui! q a n d a y loyki, q u t u l o lm a y m iz d eb g ‘a z a b la n d i. 
Iskandar b ujo y d a bir bino qurishni buyurdi. Keyingi davrda 
bu jcyda Chigil deb ataluvchi bir q o ‘r g ‘on ham qurildi. U 
yerda yashovchi turkiy qabilalar ham shu nom bilan chigil 
deb ataladigan b o ‘ldi. Shundan so 'n g bu nom h a r tom onga 
iarqaldi. 0 ' g ‘uzlar chigillar bilan h ar vaqt urishar edilar.
O g'ir urushlardan so 'ng Iskandarning askarlari toliqa 
boshladilar. U larning oziqlari h am k am ayib qolgan edi. 
A skarlar ochlikdan q o 'rq ib . Iskandarga «och q o 'y m a, och 
tu tm a» m a z m u n id a «bizni tu tm a ach» - q o 'y ib yubor, 
у u r t i m i z g a
k etay lik , dedi. I s k a n d a r b ilim d o n la r bilan 
kengashdi va ular to'yimli bir ovqatni tayyorlashni maslahat 
bcrdilar. Bu ovqat hazm b o ‘lgach, suvidan ham ichilar edi. 
T u rk lar bu ovqatni «tutmach» deb atadilar. Aslida, «tutma 
ach», y a ’ni «och tutma» demakdir.
D a h sh atli ui ushdan a s k a rla r qiynalib k etg an larid an
s o ‘ng Iskandar turk xoqoni Shu bilan sulh tuzishga majbur 
b o ‘ldi. Iskandar kelishuvga binoan uyg‘ur shaharlai ini bino 
qildi. Bir nccha vaqt shu yerda yashab turdi. Iskandar turk 
xoqoni bilan tuzgan bitimga k o ‘ra beshta shaharni qurdi. 
Ular quyidagilar: So‘lmi, K o ‘ju, Janbaliq, Beshbaliq, Yangi 
baliq. B eshta s h a h a r n i biriashtirgari v ilo y atn in g nomi 
Uyg'urdir.
I s k a n d a r t u r k l a r m a m la k a tid a n o ‘z y u r tig a q a y tib
ketgach, shoh Shu B alaso g 'u n ga q a d a r b o 'lg a n joylarni 
o 'zig a tobe qildi. O 'z in in g nom i bilan a ta la d ig a n Shu


shahrini qurdi. U yerda bir tilsim yasashni buyurdi. Bu tilsim 
y u r l g a b o s t i r i b k c l a y o t g a n d u s h m a n q o ‘s h i n l a r i n i
qaytaruvchi qalqon timsolida edi. Aytishlaricha. hozirgacha 
h atto uchib kelayolgan laylaklar ham shu tilsimli shah ar 
tepasiga kelganida to 'x tab qolishar, undan o ‘ta olmas ekan. 
Bu tilsim hozir ham bor emish

Download 7,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   190




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish