Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

«M AADAY QORA»
Oltoy turkiylari ijodida q ahram o n lik eposlari alohida 
o ‘rin egallaydi. « M aaday qora» shunday dostonlardan biri 
hisoblanadi. Bu eposning oltoyliklar o ‘rtasida «Kan Pyud», 
«Kan Tutay», «Eskyus Ool», «Temirbiy», «Kan Saru» va 
b o s h q a n o m d a g i v a r i a n t l a n h a m m a v ju d . O lto y
166

---

qahram onlik eposlarining tadqiqotchisi S.Suruzakovning 
t a ’kidlashicha, «M aaday qora» nomi bilan tarqalgan syujet 
yuqoridagi dostonlarning ham m asidan mukam m aldir.
Qadimiyligi saqlangan oltoy eposlarida q ah ram o nlarg a 
rang sifatini berish a n ’anasi mavjud. Masalan, «Aq Bo‘qu», 
«Q ara B o‘qu» nomlari uchraydi. Oltoyliklar to g ‘ atrofida 
(oq, qora, jigarrang) va d aryo b o 'y id a (oq, q ora, k o ‘k) 
y a s h a y d ig a n kuchli ovchi yoki ja n g c h ila r g a s h u n d a y
laqablar qo'yishgan. Aytish joizki, oltoyliklaming Aq Bo‘qu 
(Oq Buqa) va Q ara B o‘qu (Q ora Buqa) deb nom langan 
q a h r a m o n la r in in g ism larid a kuchli o d a m la r n i B u q a -
H o 'k izg a tenglashtirish h o ‘kiz o d am haqidagi afsonalarga 
yaqindir. Demak, M aadayga q o ra sifatining berilishi ham 
jan g o v ar va kuchlilik ramzidir.
Q a h ra m o n la rn i ran g sifatlari bilan a ta s h qadim iylik 
belgisidir. Shuningdek, M aad ay qoraning o ‘g ‘li Ko'gudey 
M erg enn i r u h - p a r ila r en ag asi ta rb iy a la sh i h a m u n in g
qadimiy qatlamlarini ochadi. Yoki M aad ay q o ra o ‘g ‘liga 
yaqin q o ‘shnisining qiziga uylanishni m aslahat berganida, 
u «Osmon va Yerning o 'rtasid a yashovchi» Oy xoqonning 
qiziga uylanishini aytishi, o ‘z maqsadi yo'lida qahram onlik 
k o ‘rsatishi ham doston qadimgi miflardan oziq olganligini 
isbotlaydi.
« M a a d a y q o r a » t o ‘rt q o ‘s h i q d a n t a s h k i l to p g a n
dostondir. Uning bosh qahram oni K o ‘gudey Mergan. Lekin 
epos u n ing otasi nom i bilan atalg an . Birinchi q o ‘shiq 
M aad ay qoraga bag'ishlangan. Bizga M aaday nomi antik 
davr tarixchilarining kitoblari orqali tanishdir. Y a ’ni, VII 
a s r d a y a s h a g a n tu r k x o q o n i, kcyingi a s rla r fors-tojik 
adabiyotida Afrosiyob, turkiy adabiyotda Alp Er T o ‘nga 
nomi bilan tasvirlangan shaxsning nomi Madidir.
Oltoyliklaming qahram onlik eposi yaratilishiga skiflar 
xoqoni M adining ham shaxsiyati asos b o ‘lgan, deb aytish 
mumkin. Doston quyidagi satrlar bilan boshlanadi:
167

---